Theo số liệu thống kê chưa đầy đủ, hiện nay cả nước có khoảng trên dưới 400 hồ chứa thủy điện lớn nhỏ đang vận hành trên tổng số gần 10.000 hồ chứa nước các loại. Mặc dù số lượng hồ chứa thủy điện không lớn so với tổng số hồ chứa đã xây dựng trong cả nước, nhưng tổng dung tích trữ nước của các hồ thủy điện chiếm khoảng 86% tổng dung tích của các hồ chứa của cả nước (56 tỷ m³/65 tỷ m³). Đây là nguồn trữ nước cực kỳ quan trọng, bảo đảm an ninh nguồn nước, đóng vai trò chủ chốt để chủ động cấp nước về mùa kiệt và cắt giảm lũ cho hạ du, đặc biệt trong điều kiện biến đổi khí hậu hiện nay.

Theo báo cáo tổng kết của Bộ Công Thương và Tập đoàn Điện lực Việt Nam, đến năm 2018 cả nước có 818 công trình (dự án) thủy điện với tổng công suất lắp máy đạt 23.182 MW, trong đó đã đưa vào khai thác sử dụng 385 công trình với tổng công suất lắp máy 18.564 MW, đang xây dựng 143 công trình với tổng công suất lắp máy 1.848 MW, đang chuẩn bị đầu tư 290 công trình với tổng công suất lắp máy 2.770 MW. Cũng theo Bộ Công Thương, trong số 385 công trình thủy điện đang vận 2 hành, có khoảng 40 công trình không có hồ chứa điều tiết hoặc lợi dụng năng lượng nước của hồ thủy lợi để phát điện trước khi cấp nước cho nông nghiệp và các ngành sử dụng nước.

Do vậy nghiên cứu rà soát đánh giá một cách toàn diện các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật hiện hành liên quan đến lĩnh vực quy hoạch, thiết kế, thi công xây dựng, quản lý vận hành khai thác các công trình thủy điện theo 3 mặt nêu trên là rất cần thiết. Nhóm tác giả gồm Cơ quan chủ trì Viện Năng lượng cùng phối hợp với Chủ nhiệm đề tài ThS. Trần Vũ thực hiện đề tài “Nghiên cứu đánh giá hệ thống tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật quốc gia trong lĩnh vực thủy điện” với mục tiêu: Xác định được danh mục các TCVN và QCVN liên quan đến các hoạt động xây dựng và quản lý khai thác các công trình thủy điện cần phải sửa đổi, bổ sung, biên soạn lại hoặc xây dựng mới cho phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và trình độ khoa học công nghệ ở trong nước và thế giới; Dự kiến tiến độ triển khai thực hiện các công việc trên và ước toán kinh phí thực hiện.

Nghiên cứu áp dụng TCVN và QCVN tại một số công trình thủy điện điển hình giúp đề tài biết được những vấn đề chưa phù hợp hoặc mâu thuẫn làm ảnh hưởng đến các hoạt động liên quan đến công trình thủy điện, hoặc những vấn đề cần nghiên cứu bổ sung và hoàn thiện để nâng cao chất lượng các TCVN và QCVN. Sau thời gian nghiên cứu, đề tài đã thu được những kết quả như sau:

1) Nêu bật được quá trình lịch sử xây dựng và ban hành tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật ở nước ta. Đến nay cả nước đã ban hành được khoảng 12.300 TCVN cùng hàng trăm QCVN thuộc mọi lĩnh vực, trong đó có 643 TCVN và 27 QCVN liên quan đến công trình thủy điện

2) Đã nghiên cứu khảo sát thực địa tại 13 công trình đại diện cho các vùng miền, đại diện về quy mô, loại hình công trình đập chắn nước tạo hồ và chức năng nhiệm vụ của công trình. Kết quả nghiên cứu cho thấy các TCVN và QCVN đã ban hành góp phần rất quan trọng nâng cao chất lượng khảo sát, thiết kế, thi công xây dựng và quản lý khi thác các công trình thủy điện trong những năm qua. Kết quả nghiên cứu điển hình cũng chỉ ra được những mâu thuẫn, những bất cập và tồn tại trong quá trình nghiên cứu biên soạn và áp dụng tiêu chuẩn và quy chuẩn trong các hoạt động xây dựng nói chung và xây dựng công trình thủy điện nói riêng.

3) Nghiên cứu cơ sở khoa học 04 nguyên tắc cơ bản và 04 tiêu chí đánh giá mức độ phù hợp của các TCVN và QCVN đã ban hành liên quan đến các hoạt động xây dựng và quản lý khai thác công trình thủy điện so với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế. Kết quả nghiên cứu đánh giá cho thấy:

i) Về thời gian ban hành: Tất cả 27 QCVN đều được ban hành trong 10 năm trở lại đây. Trong tổng số 643 TCVN chỉ có 5,75% là xây dựng mới. Số tiêu chuẩn được soát xét ban hành lại theo Luật số 68 chiếm 48,06%, nhưng chỉ rất ít trong số này sau đó được soát xét và ban hành lại lần 2. Có 46,19% số tiêu chuẩn ban hành trước năm 2007 nhưng vẫn chưa được soát xét ban hành lại, trong đó 35,93% có thời gian ban hành trên 20 năm và 4,04% có thời gian ban hành trên 40 năm. Hầu hết tiêu chuẩn ban hành trên 20 năm đều lạc hậu, không (hoặc rất ít) được sử dụng.

ii) Tính đầy đủ và đồng bộ: Đã bao phủ hầu hết các lĩnh vực, góp phần quan trọng kiểm soát và nâng cao chất lượng công trình. Tuy nhiên mức độ và phạm vi bao phủ lại không đồng đều, có lĩnh vực còn mỏng và thiếu các quy định cụ thể. Có những đối tượng quan trọng lại.không có tiêu chuẩn hay quy chuẩn nào.

iii) Mức độ áp dụng tiến bộ KHCN: Các QCVN đều ban hành sau năm 2007 có mức độ áp dụng tiến bộ KHCN khá cao. Trong tổng số 643 TCVN thì có 53,81% xây dựng mới và ban hành lại theo Luật số 68, đều có áp dụng tiến bộ KHCN. Những tiêu chuẩn xây dựng mới đều là sản phẩm khoa học công nghệ hoặc được xây dựng trên cơ sở tài liệu kỹ thuật mới nhất của nước ngoài. Trong tổng số 297 tiêu chuẩn chưa được ban hành lại theo Luật số 68 có 35 tiêu chuẩn ISO, BS, IEC, ASTM, hoặc SEV. Những tiêu chuẩn này hoặc chưa có phiên bản mới, hoặc đã có nhưng chưa được cơ quan có trách nhiệm tìm hiểu để cập nhật. Trong số 262 tiêu chuẩn còn lại, có 215 tiêu chuẩn ban hành cách đây trên 20 năm, mặc dù có nhiều tiêu chuẩn trong số đó vẫn còn được sử dụng, nhưng do được xây dựng trên cơ sở nền tảng công nghệ cũ, chưa được cập nhật các tiến bộ KHCN có liên quan.

iv) Hài hòa tiêu chuẩn quốc tế: Trong tổng số 643 TCVN chỉ có 8,86% được xây dựng dựa trên các tiêu chuẩn của quốc tế và khu vực. Khoảng 91,14% số tiêu chuẩn còn lại không đáp ứng được yêu cầu hài hòa tiêu chuẩn quốc tế.

4) Các QCVN và TCVN đã ban hành chưa đáp ứng được yêu cầu xây dựng công trình thủy điện. Không ít đối tượng có rất nhiều tiêu chuẩn, trong số đó có tiêu chuẩn đã lạc hậu nhưng chưa được cập nhật và nâng cấp về nội dung; có tiêu chuẩn mà nội dung của nó có sự trùng lặp ở các mức độ khác nhau. Ngược lại, không ít lĩnh vực và đối tượng quan trọng lại có rất ít tiêu chuẩn và quy chuẩn. Các lĩnh vực chính sau đây vẫn chưa có tiêu chuẩn hay quy chuẩn nào: i) Quy hoạch xây dựng công trình thủy điện; ii) Thiết kế, thi công xây dựng và lắp đặt thiết bị trong các nhà máy thủy điện; và iii) Quản lý, vận hành khai thác và duy tu bảo dưỡng công trình thủy điện.

Có thể tìm đọc báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 16791/2019) tại Cục Thông tin KHCNQG.

Đ.T.V (NASATI)