Tự do là một động lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển con người và sự tiến bộ xã hội. Tự do là sự khát khao, là mục tiêu đấu tranh giành và giữ không mệt mỏi của nhiều dân tộc trên thế giới, trong đó có dân tộc Việt Nam. Lịch sử dựng nước và giữ nước đến nay của dân tộc Việt Nam cũng cho thấy rằng, dân tộc Việt Nam rất yêu chuộng tự do và đã phải hy sinh rất nhiều xương máu để dành và giữ tự do. Trong lịch sử đó, sự kết nối giữa Hồ Chí Minh và chủ nghĩa Mác - Lênin đã đưa dân tộc Việt Nam tới một giai đoạn mới trong nhận thức và hành động thực tiễn về tự do với cuộc cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam khỏi ách áp bức và đô hộ của thực dân, đế quốc xâm lược để xây dựng một đất nước Việt Nam độc lập, tự do, ấm no và hạnh phúc. Những bài học kinh nghiệm quý giá từ sự nhận thức và vận dụng quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do vào điều kiện Việt Nam của Hồ Chí Minh vẫn rất ý nghĩa đối với sự nhận thức và vận dụng quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do vào xây dựng và phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.

Nhất là trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, một số vấn đề về tự do và liên quan đến vấn đề tự do ở Việt Nam chưa được nhận thức và giải quyết tương xứng với tầm quan trọng của chúng và vì vậy mà các phần tử xấu đã vin vào đó để xuyên tạc, công kích bản chất, nội dung và phương thức của con đường phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, nhất là về các vấn đề như mối quan hệ giữa tự do và dân chủ, mối quan hệ giữa tự do và nhân quyền,… Điều đó đòi hỏi chúng ta phải có một tầm nhận thức và hành động đáng kể đối với các vấn đề về tự do trong quá trình phát triển theo con đường xã hội chủ nghĩa hiện nay. Do vậy, việc trở lại nhận thức và vận dụng đúng đắn, sáng tạo và hiệu quả quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do là việc hết sức cần thiết và cấp thiết. Đó chính là lý do nhóm nghiên cứu, Cơ quan chủ trì Viện triết học, cùng phối hợp với Chủ nhiệm đề tài TS. Vũ Thị Kiều Phương thực hiện đề tài “Quan niệm về tự do của các nhà kinh điển mácxít và sự vận dụng quan niệm đó ở Việt Nam hiện nay”.

Tư tưởng triết học và khoa học của các triết gia vĩ đại như Descartes, Spinoza, Leibniz, Rousseau, Kant, Hegel, v.v... không chỉ là nền tảng, mà còn là hứng khởi cho những suy tư triết học và khoa học của các nhà kinh điển mácxít, trong đó có quan niệm về tự do. Về cơ bản, trong quan niệm của các nhà kinh điển mácxít, tự do là một phạm trù chỉ khả năng con người nhận thức cái tất yếu (các quy luật khách quan và trên cơ sở nhận thức đó tiến hành các hoạt động thực tiễn với những mục đích nhất định; tự do là “quyền của con người” và quyền này tùy thuộc vào phương thức sản xuất của xã hội đương thời; “tự do là sản phẩm tất yếu của sự phát triển lịch sử”.

Do vậy, quan niệm về tự do của các nhà kinh điển mácxít không chỉ là sự tiếp nối và kế thừa dòng chảy nhận thức về tự do trong lịch sử triết học nói riêng, lịch sử tư tưởng nhân loại nói chung, mà còn là sự phản biện, bổ sung và phát triển nhận thức đó, tạo nên một dấu mốc phát triển mới trong nhận thức của nhân loại về tự do. Ở chỗ, các nhà kinh điển mácxít suy tư, quan niệm về tự do không chỉ để giải quyết vấn đề về mặt nhận thức, mà quan trọng hơn cả, đối với các ông, quan niệm về tự do, nhận thức về tự do phải trên cơ sở thực tiễn, hướng tới mục đích trong thực tiễn của chủ thể và cải tạo thực tiễn. Chính vì thế, nói đến quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do là nói đến tự do thực tiễn.

Quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do còn mở ra con đường và phương thức để nhân loại đi đến một thời kỳ tiến bộ xã hội mới, ở đó, con người được giải phóng khỏi mọi áp bức, bóc lột, có một cuộc sống thật sự mang tính người - cuộc sống với chữ Người viết hoa, với hạnh phúc cùng sự phát triển tự do và toàn diện mọi năng khiếu thể chất và tinh thần của mỗi người; ở đó, “sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người”. Tinh thần nhân văn cao cả đó trong quan niệm về tự do của các nhà kinh điển mácxít đã thu hút, lôi cuốn và dẫn dắt người con ưu tú của dân tộc Việt Nam là Hồ Chí Minh tới với sự lựa chọn chủ nghĩa Mác - Lênin, lựa chọn con đường phát triển xã hội chủ nghĩa cho dân tộc Việt Nam. Vận dụng một cách sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung, quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do nói riêng vào điều kiện Việt Nam, Hồ Chí Minh không những đã dẫn dắt và lãnh đạo cách mạng Việt Nam, dân tộc Việt Nam giành và giữ được những quyền tự do bất diệt và không thể phủ nhận của dân tộc Việt Nam trước toàn thế giới, mà còn để lại cho hậu thế những bài học quý giá trong việc vận dụng quan niệm của các nhà kinh điển mácxít về tự do vào phát triển con người và xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Ngày nay, Đảng, Nhà nước và dân tộc Việt Nam vẫn đang tiếp bước trên con đường phát triển đó. Tuy nhiên, sự thay đổi và ngày càng diễn biến phức tạp của thời đại đang buộc chúng ta phải mạnh dạn và phải không ngừng bổ sung, phát triển nhận thức về tự do cụ thể hơn trong điều kiện thực tiễn mới, để không những quan niệm về tự do của Việt Nam tiệm cận với các giá trị phổ quát về tự do đang được cộng đồng quốc tế công nhận, mà còn để giải quyết được một cách thỏa đáng các vấn đề cấp thiết về tự do nảy sinh trong quá trình phát triển đi lên chủ nghĩa xã hội của đất nước. Để làm được điều đó, một mặt, cần phải nhanh chóng hoàn thiện hệ thống pháp luật, chính sách hóa, cụ thể hóa các vấn đề về tự do trong đời sống thực tiễn của nhân dân nhằm tạo động lực cho người dân được phát triển toàn diện cũng như đóng góp các giá trị về vật chất và tinh thần ngày càng nhiều hơn cho xã hội; mặt khác, cần có biện pháp nâng cao nhận thức của người dân về các quyền tự do của công dân trong xã hội để họ không chỉ biết cách bảo đảm các quyền tự do của mình, mà còn có trách nhiệm gìn giữ sự tự do của dân tộc, nền tự do của Tổ quốc. Chính vì thế, thiết nghĩ, Đảng cần đưa thành tố “tự do” vào hệ mục tiêu xây dựng và phát triển xã hội xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, trong đó, thành tố “tự do” sẽ đứng ngay sau thành tố “dân chủ” và trước thành tố “công bằng”, tạo nên hệ mục tiêu mới là: “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, tự do, công bằng, văn minh”.

Có thể tìm đọc báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 16308/2019) tại Cục Thông tin KHCNQG.

Đ.T.V (NASATI)