Tây Nguyên là vùng có rất nhiều lợi thế trong phát triển kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế. Nhiều nghiên cứu trước đó đã chứng minh Tây Nguyên là vùng đất “mang tính đặc thù”. Tính đặc thù này thể hiện cả trong bản sắc văn hoá, dân tộc, hệ sinh thái, tài nguyên, con người, vị trí địa chính trị kinh tế. Tính đặc thù này khiến Tây Nguyên khác với các vùng đất khác trên cả nước, đòi hỏi phải có cơ sở lý luận và thực tiễn tham chiếu cho công tác đầu tư, quy hoạch Tây Nguyên để Tây Nguyên có tính kết nối, liên kết vùng mạnh mẽ hơn nữa, phát huy hiệu quả các lợi thế đặc thù khi Việt Nam gia nhập AEC, thực hiện CPTPP và các FTA thế hệ mới. Trên thực tế, những tiềm năng này mới đang được khai thác tập trung về chiều rộng, vì vậy các tiềm năng trên chưa biến thành các lợi thế cạnh tranh, chưa giúp Tây Nguyên kết nối giữa các tỉnh, địa phương có tiềm năng với nhau và sẽ là những khó khăn cho Tây Nguyên khi tăng cường hội nhập quốc tế.

Mặc dù trong nhiều năm qua, chính phủ Việt Nam đã tập trung ưu tiên nguồn lực để giúp Tây Nguyên khai thác các lợi thế đặc thù, nhưng cho đến nay phát triển kinh tế của Tây Nguyên vẫn bị tụt hậu so với nhiều vùng khác trên cả nước. Lợi thế đặc thù đang bị khai thác quá mức, không đem lại sự phát triển bền vững. Các cơ chế, chính sách chỉ đạo khai khác lợi thế đặc thù vẫn còn chưa được chú trọng. Các tỉnh địa phương đều chỉ tập trung khai thác lơị thế đặc thù trước mắt mà không tính đến phát triển bền vững lâu dài, đồng thời vẫn ở tâm lý “mạnh ai nấy làm” khiến khu vực Tây Nguyên thời gian qua phát triển kinh tế bị xé nát, nhỏ lẻ, manh mún. Hơn nữa, rất nhiều vấn đề đang đặt ra trong khai thác lợi thế đặc thù nơi đây, đặc biệt là trong vấn đề phát triển nóng, làm thoái hoá đất đai, cạn kiệt và ô nhiễm nguồn nước, xuất khẩu nguyên liệu và tài nguyên thô, mất bản sắc văn hoá tộc người truyền thống, rừng bị tàn phá, lũ lụt và hạn hán thường xuyên.... Thực trạng này đòi hỏi phải có sự thay đổi về tư duy và phương thức tiếp cận trong khai thác các lợi thế đặc thù để đảm bảo Tây nguyên phát triển bền vững.

Chính vì vậy đề tài: “Xác định lĩnh vực lợi thế đặc thù của Tây Nguyên trong bối cảnh Việt Nam gia nhập Cộng đồng Kinh tế ASEAN và thực hiện các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới” là cần thiết và mang tính cấp bách nhằm phân tích, đánh giá thực trạng khai thác các lợi thế đặc thù của Tây Nguyên trong hội nhập quốc tế thời gian qua, phân tích thành công và hạn chế, đề xuất các giải pháp chính sách nhằm khai thác hiệu quả các lợi thế đặc thù trong phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế trong thời gian tới. Đề tài có đóng góp về mặt lý luận và thực tiễn phát triển vùng ở Việt Nam hiện nay. Được Cơ quan chủ trì Trung tâm Phân tích và dự báo – Viện Hàn lâm KHXHVN cùng phối hợp với Chủ nhiệm đề tài PGS.TS Bùi Nhật Quang thực hiện nhằm mục tiêu xác định những lĩnh vực lợi thế đặc thù của Tây Nguyên trong bối cảnh hội nhập quốc tế, đặc biệt là khi Việt Nam tham gia Cộng đồng Kinh tế ASEAN và ký kết, thực hiện các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, từ đó đánh giá, đề xuất các cơ chế, chính sách, giải pháp đầu tư phát triển hiệu quả các lĩnh vực lợi thế của Tây Nguyên để tăng cường năng lực liên kết vùng và hội nhập quốc tế một cách chủ động, hiệu quả.

Để đạt được mục tiêu và hoàn thành nhiệm vụ đặt ra, đề tài áp dụng phối hợp nhiều cách tiếp cận khác nhau, bao gồm cả cách tiếp cận định tính và cách tiếp cận định lượng. Trong tiếp cận định tính, đề tài chủ yếu dựa vào cách tiếp cận của khoa học tổng hợp liên ngành, trong đó tập trung vào cách tiếp cận kinh tế học, kinh tế quốc tế, kết hợp với cách tiếp cận lịch sử, cách tiếp cận địa - chính trị và địa - kinh tế, cách tiếp cận thực tiễn và cập nhật, cách tiếp cận xã hội học. Đề tài cũng vận dụng cách tiếp cận dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, dựa trên các chủ trương chính sách của Đảng và nhà nước. Nghiên cứu nội dung đề tài còn dựa trên quan điểm hội nhập quốc tế và phù hợp với những quy định, cam kết khi Việt Nam tham gia AEC, ký kết CPTPP và các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới.

Đề tài sẽ vận dụng một cách xuyên suốt các phương pháp tư duy duy vật lịch sử và biện chứng trong nghiên cứu, phân tích và trình bày các vấn đề. Phương pháp nghiên cứu và kỹ thuật chủ yếu sẽ là phương pháp phân tích, thống kê, mô tả, nghiên cứu nhân - quả định tính, nghiên cứu so sánh, nghiên cứu kết hợp khảo sát thực tế, điều tra xã hội học và phương pháp dự báo... Đồng thời, trên cơ sở kế thừa các kết quả nghiên cứu, công trình này sẽ bổ sung, phát triển những luận cứ khoa học và thực tiễn mới nhằm thực hiện tốt những mục tiêu nghiên cứu đặt ra.

Đề tài sẽ vận dụng phương pháp SWOT để đánh giá các điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với Tây Nguyên trong khai thác các lĩnh vực có lợi thế đặc thù phục vụ phát triển kinh tế - xã hội dưới tác động của bối cảnh khu vực và quốc tế mới.

Tây Nguyên được đánh giá là vùng đất có nhiều lợi thế trong phát triển kinh tế, với những cánh rừng cao su, cà phê, hồ tiêu tươi tốt, các khu nông nghiệp công nghệ cao, các ngành chế biến lâm sản - khoáng sản, và các sản phẩm du lịch mang bản sắc riêng có của vùng đất này. Trong thời gian qua, các lợi thế đặc thù đã từng bước đưa kinh tế Tây Nguyên khởi sắc, đạt được nhiều kết quả tích cực. Từ một vùng đất nghèo nàn, lạc hậu, Tây Nguyên hiện nay được đánh giá là vùng nguyên liệu của các cây trồng đặc sản, đem lại các giá trị và vị trí cao trong xuất khẩu hàng hoá ra thị trường thế giới. Đây cũng là nơi đang được chú trọng trong phát triển du lịch, thuỷ điện và khai thác khoáng sản với các dự án quan trọng và mang tính chất chiến lược trong phát triển kinh tế của các tỉnh Tây Nguyên.

Tuy nhiên, các lợi thế của Tây Nguyên đều mang tính chất tự nhiên, chưa có sự đầu tư của khoa học công nghệ, vì vậy việc khai thác các lợi thế đặc thù ở nơi đây trong thời gian qua vẫn diễn ra theo chiều rộng, chưa mang tính bền vững và chưa mang lại giá trị gia tăng cao cho các sản phẩm đặc thù. Kết quả nghiên cứu của đề tài cho thấy, trong thời gian qua đang thiếu phối hợp đồng bộ và liên kết chặt chẽ giữa các ngành, địa phương, nội vùng và ngoại vùng; đồng thời chưa tạo ra các cơ chế khuyến khích và chỉ dẫn người dân khai thác bền vững các lợi thế này, do vậy đã gây ra nhiều hệ luỵ trong vấn đề phát triển kinh tế - xã hội bền vững ở Tây Nguyên.

Trong thời gian qua, do chú trọng đến vấn đề phát triển kinh tế nhằm khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên giàu có của vùng đất này, Tây Nguyên đang dần mất đi những giá trị văn hoá truyền thống mang tính độc đáo riêng có của mảnh đất này. Sự phát triển kinh tế quá mức, không đúng quy hoạch, mạnh địa phương nào địa phương nấy làm đang làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tài nguyên rừng, tài nguyên đất, tài nguyên nước, tài nguyên văn hoá phi vật thể của núi rừng Tây Nguyên. Trong khi chưa thể nâng cấp lợi thế đặc thù từ lợi thế tĩnh sang lợi thế động, chiều hướng khai thác này đang đưa Tây Nguyên đi vào tình trạng bất lợi, gặp nhiều thách thức do khai thác lợi thế đặc thù quá mức và thiếu bền vững. Những hạn chế và thách thức khiến vùng đất này có nguy cơ rơi vào “bẫy lợi thế" trong phát triển kinh tế - xã hội lâu dài.

Một trong những nguyên nhân khiến đầu tư nước ngoài vào Tây Nguyên không lớn là do vị trí địa chính trị khá nhạy cảm của vùng đất này nói riêng và những khó khăn trong chi phí sản xuất, giao thông. Cho đến nay, Tây Nguyên vẫn là điểm trũng của dòng vốn FDI vào Việt Nam. Đây cũng đặt ra những thách thức đối với việc thu hút và huy động vốn đầu tư cho phát triển kinh tế - xã hội của vùng đất này. Yêu cầu đặt ra đối với vùng đất này là khai thác lợi thế đặc thù trong phát triển kinh tế phải đảm bảo sự ổn định chính trị - xã hội và an ninh quốc phòng. Nó đặt ra các vấn đề về việc lựa chọn chiến lược và mô hình phát triển hợp lý trong tương lai để lợi thế đặc thù không bị khai thác tận thu, tận diệt, không đảm bảo việc làm và thu nhập cho đồng bào dân tộc thiểu số, đồng thời không huỷ hoại tài nguyên và di sản văn hoá, vừa đảm bảo sự ổn định chính trị xã hội và an ninh quốc phòng trong phát triển kinh tế.

Trong thời gian tới, cần triển khai nhiều giải pháp mang tính đồng bộ, khoa học và hiệu quả để giúp Tây Nguyên phát huy thế mạnh của địa phương, cởi trói cơ chế và giúp Tây Nguyên thoát khỏi "vùng trũng" về trình độ phát triển kinh tế, thu nhập đầu người và trở thành địa bàn chế biến các sản phẩm chủ lực và trở thành một cực tăng trưởng năng động ở Đông Nam Á. Những giải pháp này đòi hỏi các điều kiện cần và đủ tương đối lớn, trong đó trước hết phải đổi mới tư duy và nhận thức về lợi thế đặc thù và khai thác lợi thế đặc thù ở khu vực Tây Nguyên. Sau đó, nó đòi hỏi phải có sự huy động nguồn lực rất lớn về tài chính, nhân lực, công nghệ, kinh nghiệm quản trị thể chế... từ trung ương, địa phương, doanh nghiệp, hệ thống ngân hàng, các nhà đầu tư nước ngoài, các nhà tài trợ quốc tế. Nó cũng đòi hỏi phải có một sự phối hợp đồng bộ và hiệu quả giữa các bộ/ban ngành, doanh nghiệp và người dân.

Có thể tìm đọc báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 16444/2019) tại Cục Thông tin KHCNQG.

Đ.T.V (NASATI)