Việt Nam là quốc gia có sự đa dạng sinh học cao, sở hữu nguồn gen vật nuôi phong phú, đặc biệt là các giống lợn bản địa. Các giống lợn này mang nhiều đặc tính quý giá như dễ nuôi, chống chịu bệnh tật tốt, thịt thơm ngon, khả năng tận dụng thức ăn nghèo dinh dưỡng và thích nghi tốt với nhiều điều kiện sinh thái khác nhau, kể cả những vùng chăn nuôi khó khăn. Bảo tồn nguồn gen vật nuôi là một nhiệm vụ cấp bách mang tính toàn cầu, đặc biệt trong bối cảnh dân số tăng và môi trường biến đổi, đặt ra thách thức lớn về an ninh lương thực. Tuy nhiên, áp lực từ kinh tế thị trường và nhu cầu thực phẩm tăng cao đang ưu tiên các giống vật nuôi cao sản, khiến nhiều giống bản địa đứng trước nguy cơ mai một hoặc tuyệt chủng, kéo theo sự mất mát nguồn gen quý giá. Các giống bản địa, dù năng suất thấp, lại chứa đựng những đặc điểm quan trọng như chất lượng thịt đặc trưng, khả năng chịu đựng kham khổ và thích nghi môi trường. Tốc độ tuyệt chủng này đang gia tăng nhanh chóng cùng với sự phát triển kinh tế và đô thị hóa. Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) cũng đã cảnh báo về tình trạng suy giảm đa dạng di truyền vật nuôi toàn cầu.

Dữ liệu năm 2014 cho thấy tỷ lệ các giống vật nuôi bị xếp loại "nguy cấp" đã tăng lên 17%, trong khi tỷ lệ giống "không nguy cấp" giảm xuống 18%, và đáng lo ngại là tình trạng của 58% số giống vẫn chưa được xác định rõ ràng. Điều này cho thấy sự đa dạng di truyền đang bị đe dọa liên tục. Nhận thức sâu sắc về vấn đề này, từ năm 1989, Bộ Khoa học và Công nghệ cùng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam đã giao Viện Chăn nuôi chủ trì thực hiện nhiệm vụ thường xuyên "Bảo tồn và lưu giữ nguồn gen vật nuôi". Năm 2021, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tiếp tục phê duyệt bảo tồn 15 nguồn gen vật nuôi và 3 nguồn gen ong. Nhằm tiếp tục sứ mệnh quan trọng này, TS. Phạm Công Thiếu cùng các cộng sự tại Viện Chăn nuôi đã thực hiện đề tài “Bảo tồn và lưu giữ nguồn gen vật nuôi”.

Đề tài đặt ra các mục tiêu cụ thể nhằm góp phần bảo vệ đa dạng sinh học và phát triển chăn nuôi bền vững, bao gồm:

* Bảo tồn 15 nguồn gen vật nuôi và tinh lợn Ỉ, đảm bảo sự đa dạng di truyền trong từng giống và tránh lai tạp không kiểm soát.

* Bảo tồn tại chỗ (in-situ) một cách an toàn 03 nguồn gen ong bản địa tại các tỉnh Tiền Giang, Quảng Ninh, Điện Biên và Tuyên Quang.

* Tiến hành điều tra, tìm kiếm và thu thập thêm các nguồn gen vật nuôi và nguồn gen ong mới hoặc quý hiếm.

* Thực hiện đánh giá di truyền, bao gồm đánh giá sơ bộ gà lông xù, đánh giá chi tiết gà lùn Cao Sơn, và phân tích sai khác di truyền của gà Mã Đà.

* Tư liệu hóa đầy đủ thông tin về các đối tượng nguồn gen vật nuôi được bảo tồn.

Trong năm 2021, nhiệm vụ đã đạt được những kết quả đáng kể:

1. Bảo tồn và Lưu giữ: Đã bảo tồn thành công 15 nguồn gen vật nuôi, bao gồm 5 giống gia súc (lợn Cỏ Bình Thuận, lợn Chư Prông, ngựa Mường Lống, dê đen, thỏ nội), 7 giống gia cầm (gà tây Kỳ Sơn, gà trụi lông cổ, gà lông chân, gà lùn Cao Sơn, gà lông xù, gà Mã Đà, gà Bang Trới), và 3 giống thủy cầm (vịt Mường Khiêng, ngan Xám, ngỗng Cỏ). Bên cạnh đó, đã lưu giữ 195 liều tinh lợn Ỉ và bảo tồn 3 nguồn gen ong (ong khoái Apis dorsata, ong ruồi đỏ Apis florea, ong đá Apis laboriosa). Số lượng cá thể bảo tồn đều đạt hoặc vượt kế hoạch, duy trì được đặc điểm ngoại hình và các chỉ tiêu kinh tế kỹ thuật ổn định.

2. Điều tra và Đánh giá: Đã điều tra và xác định được 2 nguồn gen mới tiềm năng là vịt bầu Nghĩa Đô (Lào Cai) và lợn đen Sông Hinh (Phú Yên), cả hai đều có đặc điểm ngoại hình đặc trưng. Các cuộc điều tra ong tại Lào Cai và Cao Bằng đã dẫn đến phát hiện quan trọng: lần đầu tiên ghi nhận ong đá Apis laboriosa làm tổ trên cây ở độ cao thấp (470m) tại Văn Bàn, Lào Cai và phát hiện quần thể lớn trong hang đá ở Nguyên Bình, Cao Bằng. Đồng thời, đã hoàn thành đánh giá sơ bộ gà lông xù, đánh giá chi tiết gà lùn Cao Sơn và phân tích di truyền gà Mã Đà bằng chỉ thị microsatellite, khẳng định đây là giống gà có cấu trúc di truyền thuần và riêng biệt so với 7 giống gà nội khác.

3. Tư liệu hóa: Đã cập nhật, bổ sung thông tin, tư liệu và hình ảnh của 15 nguồn gen bảo tồn năm 2021 cùng một số nguồn gen khác vào hệ thống phần mềm quản lý Vietgen.

Dựa trên kết quả đạt được, đề tài kiến nghị cần tiếp tục công tác bảo tồn đối với các nguồn gen đã thực hiện trong năm 2021; bổ sung vào danh mục bảo tồn 02 nguồn gen mới là vịt bầu Nghĩa Đô và lợn đen Sông Hinh, đồng thời bổ sung địa điểm bảo tồn ong đá tại huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng; triển khai áp dụng các phương pháp bảo tồn vật liệu di truyền (tinh, phôi, tế bào soma) đối với các nguồn gen đang ở trạng thái rất nguy cấp để tăng cường an toàn bảo tồn; đưa 4 nguồn gen gồm lợn cỏ Bình Thuận, dê đen Hà Giang, gà trụi lông cổ và ong ruồi đỏ ra khỏi danh sách bảo tồn trong kế hoạch năm 2022, do 3 nguồn gen vật nuôi đầu tiên đã được Bộ KH&CN phê duyệt thực hiện khai thác phát triển giai đoạn 2022-2025, và nguồn gen ong ruồi đỏ đã được nhân rộng, có khả năng tự phát triển tốt.

Có thể tìm đọc toàn văn Báo cáo kết quả nghiên cứu của Đề tài (Mã số 20671/2022) tại Cục Thông tin, Thống kê.

P.T.T (NASTIS)