Thuốc Phong tê thấp Bà Giằng là bài thuốc gia truyền đã có cách đây gần 100 năm do bà lang Giằng quê ở huyện Thiệu hóa, Thanh hóa truyền lại từ đời trước. Bài thuốc đã được Giáo sư, TS. Đỗ Tất Lợi dày công nghiên cứu và giới thiệu trong tập sách Những cây thuốc và vị thuốc Việt nam (Nhà xuất bản Y học – năm 1969). Thuốc có công dụng điều trị viêm đa khớp dạng thấp, thoái hóa xương khớp, đau thần kinh tọa, thần kinh liên sườn, đau vai gáy, đau nhức xương, mỏi, tê buồn chân tay, sưng các khớp. Thuốc Phong tê thấp bà Giằng đã được Bộ Y tế cấp Giấy đăng ký số: V1664-H12-10 và được đưa vào danh mục thuốc bảo hiểm y tế Việt Nam (Thông tư số 05/2015/TT-BYT ngày 17/3/2015 của Bộ Y tế).

Với mục tiêu nâng cấp bài thuốc Phong tê thấp Bà Giằng, nhóm dự án của Doanh nghiệp tư nhân Sản xuất thuốc Y học cổ truyền Bà Giằng do PGS. TS. Nguyễn Thị Hoàng Anh đứng đầu đã kết hợp với Viện Hóa học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt nam tiến hành hợp đồng nghiên cứu “Nghiên cứu chiết xuất các dược liệu của bài thuốc Phong tê thấp Bà Giằng”. Kết quả của hợp đồng nghiên cứu là rất khả quan, đã chiết xuất thử quy mô 20 kg dược liệu/mẻ, tạo ra cao khô đủ tiêu chuẩn làm nguyên liệu bào chế thuốc ở dạng viên nang cứng. Để phát huy kết quả nghiên cứu đã đạt được, Dự án đặt nhiệm vụ tiếp tục hoàn thiện quy trình chiết xuất, nâng cao qui mô chiết xuất phù hợp với quá trình sản xuất công nghiệp tạo ra cao khô bán thành phẩm đáp ứng các tiêu chuẩn làm nguyên liệu sản xuất thuốc Phong tê thấp Bà Giằng dạng viên nang cứng theo quy trình sản xuất đạt tiêu chuẩn GMP là rất cần thiết và có tính khả thi cao.

Thuốc “Phong tê thấp Bà Giằng” đã có chỗ đứng trên thị trường thuốc hiện nay. Tuy nhiên cho đến nay bài thuốc gia truyền này chỉ được bào chế ở dạng viên hoàn cứng. Dạng bào chế này gặp khó khăn cho quá trình sản xuất, sử dụng. Hơn nữa qui trình kiểm nghiệm chất lượng cũng như bảo quản thuốc phức tạp và tốn kém. Xu hướng chung hiện nay của các cơ sở, doanh nghiệp sản xuất thuốc đông dược là hiện đại hoá các bài thuốc cổ truyền nhằm nâng cao 8 năng suất, chất lượng sản phẩm và hiệu quả chữa bệnh, dễ sử dụng và bảo quản. Do vậy, việc nghiên cứu quy trình chiết xuất các hoạt chất qui mô pilot từ dược liệu của bài thuốc làm nguyên liệu sản xuất thuốc ở dạng viên nang cứng là hết sức cần thiết và có ý nghĩa để tiêu chuẩn hóa và nâng cao chất lượng bài thuốc cổ truyền của nước ta. Với ý nghĩa như trên, Dự án đặt mục tiêu Hoàn thiện quy trình công nghệ sản xuất cao chiết đạt tiêu chuẩn cơ sở làm nguyên liệu sản xuất thử 1 triệu viên nang cứng thuốc Phong tê thấp Bà Giằng an toàn, có tác dụng chống viêm và giảm đau. Việc triển khai Dự án nhằm kế thừa, phát huy và hiện đại hóa những bài thuốc hay, những kinh nghiệm quý của y học cổ truyền đã được sử dụng từ lâu đời là một trong những hướng nghiên cứu đáng được chú ý, quan tâm. Kết quả của Dự án góp phần bảo vệ, nâng cao sức khỏe cho cộng đồng, đặc biệt là tuy thuốc ở dạng bào chế mới nhưng vẫn đảm bảo giá thành hợp lý, phù hợp với thu nhập của số người lao động chiếm tỉ lệ cao trong xã hội. Hơn nữa, sau khi sản xuất thành công, không những đáp ứng nhu cầu trong nước mà còn tạo ra triển vọng hướng tới xuất khẩu.

Sau một thời gian triển khai, Dự án đưa ra kết luận như sau:

1. Đã xây dựng và hoàn thiện quy trình sản xuất cao 7 dược liệu (Đương quy, Quế, Thương truật, Ngưu tất, Độc hoạt, Thổ phục linh, Đỗ trọng) của bài thuốc Phong tê thấp Bà Giằng (qui mô 300 kg dược liệu khô/mẻ), dung môi thông dụng an toàn (cồn 700), nhiệt độ 50-60 độ C, hiệu suất ổn định (trung bình 30 % so với dược liệu khô) từ các dược liệu đủ chất lượng. Điểm mới của quy trình này là không chiết Mã tiền chế cùng với 7 loại dược liệu còn lại như quy trình trước đây vì chiết cả 8 dược liệu rất khó kiểm soát được hàm lượng tổng cũng như tỉ lệ của 2 ancaloid có tính độc cao và có tác dụng chữa bệnh tốt là strychnin và brucin.

2. Đã xây dựng và hoàn thiện quy trình đóng viên nang cứng Phong tê thấp Bà Giằng qui mô 200.000 viên/mẻ từ bột thuốc Phong tê thấp Bà Giằng gồm bột bán thành phẩm (50% cao chiết khô 7 dược liệu + 50% Maltose) và bột Mã tiền chế.

3. Đã xây dựng Tiêu chuẩn cơ sở của cao khô (bột bán thành phẩm) và viên nang cứng thuốc Phong tê thấp Bà Giằng.

4. Viên nang cứng thuốc Phong tê thấp Bà Giằng đã được kiểm nghiệm chất lượng, đánh giá độ ổn định, đánh giá độc tính cấp, độc tính bán trường diễn, tác dụng giảm đau, tác dụng chống viêm cấp, viêm mạn. Kết quả như sau:

- Viên nang cứng ổn định 6 tháng ở điều kiện lão hóa cấp tốc: nhiệt độ 40°C ± 2°C, hàm ẩm không khí 75% ± 5%. Như vậy tuổi thọ của thuốc tối thiểu 18 tháng ở điều kiện thường.

- Thử độc tính cấp: liều không gây chết chuột là 1,0 g mẫu thử/kg chuột. Liều gây chết 100% số chuột thử nghiệm là 5,0 g mẫu thử/ kg chuột. Liều LD50 là (2,76 ± 0,22) g mẫu thử/kg chuột.

- Thử độc tính bán trường diễn trên thỏ: với 2 mức liều khác nhau là 0,373 viên/kg thỏ/ngày (tương ứng với mức liều tối đa dùng cho người là 6 viên/người/ngày) và mức liều 1,120 viên /kg thỏ/ngày (cao gấp 3 lần so với liều dùng tối đa), mẫu thử không ảnh hưởng đến cân nặng, thể trạng, hoạt động của thỏ thử nghiệm sau khi thỏ uống mẫu thử liên tục trong 28 ngày. Các chỉ số sinh hóa đánh giá chức năng gan, thận và các chỉ số huyết học không có sự khác biệt có ý nghĩa ở trước thí nghiệm, sau 14, 28 ngày uống mẫu thử, và sau 14 ngày dừng uống mẫu thử giữa hai nhóm thử nghiệm so với nhóm chứng (PtrướcTN (T-C) > 0,05, Psau 14 ngày(T-C)> 0,05; Psau 28 ngày(T-C)> 0,05), Psau 14 ngày dừng uống mẫu thử (T-C)> 0,05). Không nhận thấy bất thường ở các tổ chức tim, gan, thận, phổi, lách và hệ tiêu hóa của thỏ thử nghiệm khi quan sát đại thể cũng như không nhận thấy tổn thương mô bệnh học của gan, thận khi quan sát vi thể giữa hai nhóm thử và nhóm chứng.

- Đánh giá tác dụng giảm đau: trên mô hình gây đau bằng acid acetic theo phương pháp của Koster, gây đau nội tạng, gây cơn quặn đau cho chuột nhắt trắng bằng cách tiêm dung dịch acid acetic theo đường phúc mạc cho kết quả: ở liều 720 mg/kg thể trọng chuột có tác dụng giảm đau. Liều này tương đương với liều 6 viên nang thuốc PTT 500 mg/người/ngày.

- Đánh giá tác dụng chống viêm cấp: khi cho chuột cống trắng uống liều tương đương 210 mg/kg thể trọng chuột đã có tác dụng chống viêm cấp trên mô hình gây phù bàn chân chuột bởi carragenin, liều uống này tương đương với 1/2 liều dự kiến dùng trên người là 6 viên nang PTT 500 mg/người/ngày. Do vậy, viên nang cứng Phong tê thấp Bà Giằng 0,5g đạt tiêu chuẩn cơ sở, không thể hiện độc tính cấp, độc tính bán trường diễn, có tác dụng giảm đau, chống viêm cấp ở liều dùng dự kiến 6 viên nang thuốc PTT 500 mg/người/ngày, lượng dùng ít hơn hẳn so với viên hoàn tán sử dụng trước đây (36 viên/ người/ngày), đáp ứng tốt yêu cầu của người bệnh, cần được tiếp tục hoàn thiện để đưa ra thị trường.

Như vậy. Dự án đã hoàn thành các nội dung đã đề ra. Cần tiếp tục theo dõi ở điều kiện bảo quản dài hạn và thời gian lâu hơn ở điều kiện lão hóa cấp tốc. Doanh nghiệp SX thuốc YHCT Bà Giằng đang hoàn thiện các thủ tục xin cấp phép thuốc ở dạng bào chế mới, viên nang cứng Phong tê thấp Bà Giằng 0,5g. Chủ nhiệm dự án và doanh nghiệp kính đề nghị Bộ Công thương tiếp tục hỗ trợ nhằm mở rộng và đưa sản phẩm của dự án phục vụ sức khỏe cộng đồng.

Có thể tìm đọc toàn văn Báo cáo kết quả nghiên cứu của Đề tài (Mã số 17230/2020) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.

P.T.T (NASATI)