Ngày nay, cùng với sự phát triển của kinh tế, con người có xu hướng ăn uống và sinh hoạt không điều độ dẫn tới khả năng dễ mắc một số bệnh khi về già làm giảm tuổi thọ. Có rất nhiều bệnh nguy hiểm gây tử vong ở người già và Alzeimer là chứng bệnh gây tử vong ở người cao tuổi đứng hàng thứ 4 hiện nay. Đây là bệnh thoái hóa cả não bộ không hồi phục, gây chứng sa sút trí tuệ ở người cao tuổi. Tổn thương tế bào thần kinh ở vỏ não và những cấu trúc xung quanh làm sa sút trí nhớ, giảm phối hợp vận động, giảm cảm giác, nhận cảm sai…, cuối cùng là mất trí nhớ và chức năng tâm thần, khó khăn trong đi đứng. Xuất phát từ những ảnh hưởng tiêu cực của bệnh Alzeimer, có rất nhiều công trình nghiên cứu được tiến hành nhằm tìm ra nguyên nhân và cách chữa trị chứng bệnh này. Các nhà khoa học Mỹ đã mở ra tia hy vọng mới cho các bệnh nhân Alzheimer với công trình khoa học khẳng định việc "bắt chết" một enzym liên quan đến bệnh Alzheimer, đó là enzyme Acetylcholinesterase (AchE). Hầu hết các hợp chất alkaloid có khả năng ức chế enzyme AchE thuộc về lớp lycodine (B) gồm có: Huperzine A, 6βhydroxyhuperzine A, Huperzine B, N-methylhuperzine B và huperzinine. Trong số đó, đối với vấn đề ức chế AchE thì Huperzine A là hợp chất quan trọng có khả năng ức chế mạnh nhất. Huperzine A một chất thuộc nhóm Alkaloide có trong cây Thạch tùng răng cưa có khả năng xuyên qua hàng rào mạch máu não và tác động trực tiếp lên não bộ với liều lượng rất thấp tính bằng microgram.

Thạch tùng răng cưa là loại cây dược liệu cực hiếm trên thế giới thuộc danh sách "đỏ" trong Chương trình Nghiên cứu bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm về cây thuốc. Trên thế giới, thạch tùng răng cưa phân bố chủ yếu ở Đông Bắc Ấn Độ và Trung Quốc (Singh and Manish, 2010). Gần đây, ở nước ta đã tìm thấy loài cây này trên các vùng cao tại Sa Pa và Đà Lạt. Tuy nhiên, việc Thạch tùng răng cưa được thu mua với giá cao đã làm mất dần nguồn gen quý hiếm này ở nước ta. Chính vì vậy, chủ nhiệm đề tài Tiến sĩ Lê Thị Bích Thủy cùng nhóm nghiên cứu tại Viện Công nghệ sinh học đề xuất nghiên cứu đề tài “Khai thác và phát triển nguồn gen loài Thạch tùng răng cưa (Huperzia serrata (Thunb) Trev) tại Sapa và Đà Lạt” với mục tiêu khai thác và phát triển nguồn gen Thạch tùng răng cưa tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc. Hoàn thiện quy trình trồng trên quy mô lớn đối với cây thuốc này.

Theo các nhà khoa học, cây Thạch tùng răng cưa cần được quan tâm nghiên cứu và khai thác ứng dụng trong điều trị các bệnh rối loạn về trí nhớ, nhất là Alzheimer. Đối với nước Việt Nam chúng ta, hiện nay tỷ lệ người cao tuổi ngày càng gia tăng và các rối loạn về trí nhớ cũng phát triển, dẫn đến nhu cầu về chữa bệnh cũng tăng lên. Trong khi các nhà khoa học trên thế giới phát hiện ra công dụng đặc biệt của loài cây Thạch tùng răng cưa nhằm nghiên cứu tách chiết các hoạt chất có nguồn gốc thiên nhiên, thì ở Việt Nam Thạch tùng răng cưa còn chưa được quan tâm nghiên cứu. Ở Lào Cai hiện nay loài cây này chỉ còn lại ở một số nơi trong rừng tự nhiên. Ở Đà Lạt một số cơ sở nhân giống nhà nước cũng như tư nhân đã tạo được vài vườn giống loài cây này với mục đích thương mại, các vườn này chưa nhiều và bố trí chưa bài bản. Tại một số Viện, trung tâm nghiên cứu nuôi cấy mô ở Việt Nam hiện nay cũng đã lưu giữ được trong điều kiện nuôi cấy invitro loài Thạch tùng răng cưa Huperzia serrata, tuy nhiên cũng chỉ mới dừng lại ở mức độ nghiên cứu lưu giữ và nhân cây trong phòng thí nghiệm. Mới chỉ có một số công bố về phân tích đa dạng (Duy và cs. 2014) hoặc nghiên cứu đặc điểm hình thái (và cs. 2017) và chưa có công bố nào nghiên cứu về nhân giống phát triển nguồn gen Thạch tùng răng cưa Thạch tùng răng cưa.

Sau thời gian nghiên cứu, đề tài đã thu được những kết quả như sau:

1. Loài Thạch tùng răng cưa thu thập ở Sa Pa và Đà Lạt đều có dạng cây thân thảo, dạng tròn, thành biểu bì mỏng, thân phân nhánh theo lối rẽ đôi, chiều cao trung bình 29,04cm, đường kính thân 0,15 - 0,18 cm. Rễ dạng chùm. Phân tích đa dạng di truyền Thạch tùng răng cưa được thu ở Sa Pa và Đà Lạt cho thấy các mẫu Thạch tùng răng cưa được chia thành 2 nhóm chính: Nhóm I bao gồm ba mẫu Đà Lạt và nhóm II bao gồm 5 mẫu từ Sa Pa và có sự đa dạng thấp chứng tỏ hai quần thể này có mối quan hệ gần.

2. Xây dựng được quy trình nhân giống, trồng, chăm sóc và thu hoạch Thạch tùng răng cưa, xây dựng được tiêu chuẩn cơ sở của cây giống và tiêu chuẩn cơ sở của dược liệu Thạch tùng răng cưa có chỉ tiêu định lượng Huperzine A.

3. Xây dựng 1.000 m2 vườn giống gốc với ít nhất 1000 bụi cây Thạch tùng răng cưa đã qua chọn lọc có phẩm chất tốt. Các cây giống sinh trưởng và phát triển tốt. Xây dựng vườn giống cung cấp 1.000 cây giống/năm đạt tiêu chuẩn cơ sở của cây giống được chọn lọc với các phương pháp và kỹ thuật phù hợp.

4. Tổ chức được 02 mô hình trồng Thạch tùng răng cưa dưới tán tại Sapa và Đà Lạt, quy mô 1 ha/mô hình, mật độ ≥ 500 cây/ha được bố trí có bài bản, hợp lý để đạt hiệu quả cao.

5. Thu được sản phẩm 300 kg dược liệu Thạch tùng răng cưa tươi đạt tiêu chuẩn cơ sở.

Có thể tìm đọc toàn văn báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 20708/2022) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.

Đ.T.V (NASATI)