Trên thế giới cũng như trong nước, đã có các nghiên cứu về nguồn lợi nghêu, sinh thái học, sản xuất giống, mô hình nuôi, quan trắc môi trường, xác định các tác nhân gây bệnh thường gặp, phòng và trị bệnh trên nghêu. Một số giải pháp kỹ thuật đã được người nuôi trong nước áp dụng, nhưng hiện tượng nghêu chết hàng loạt vẫn diễn ra mà chưa xác định nguyên nhân và tác nhân đầy đủ, chưa có giải pháp kỹ thuật đồng bộ để người dân áp dụng, hệ thống quan trắc môi trường và giám sát dịch bệnh chưa hình thành rộng khắp và đầy đủ cho cả khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), tỷ lệ thành công không ổn định, tổ chức sản xuất theo hợp tác xã đã hình thành nhưng chỉ vận hành tốt ở một vài địa phương, sản phẩm được bảo quản, sơ chế và chế biến khi đến người tiêu dùng trong nước và xuất khẩu chưa đa dạng và có chất lượng cao.

Xuất phát từ thực tiễn trên, ThS. Nguyễn Đức Minh cùng nhóm nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản II thực hiện “Nghiên cứu xây dựng mô hình nuôi nghêu bền vững tại Đồng Bằng Sông Cửu Long” với mục tiêu đánh giá được hiện trạng nuôi nghêu ở ĐBSCL, xác định nguyên nhân và tác nhân gây chết hàng loạt ở nghêu, xây dựng được hệ thống quan trắc môi trường và giám sát dịch bệnh, xây dựng nuôi qui trình và mô hình nuôi nghêu bằng các giải pháp tổng hợp nâng cao hiệu quả sản xuất, giá trị sản phẩm và giá trị gia tăng trong chế biến cao, góp phần phát triển bền vững nghề nuôi nghêu.

Năm 1999, Trương Quốc Phú đã công bố nghiên cứu cụ thể về cấu tạo bên ngoài và bên trong của loài nghêu Bến Tre (Meretrix lyrata). Theo đó, nghêu Bến Tre có hình dạng vỏ bên ngoài là hình tam giác gần tròn. Tuy nhiên, tùy vào điều kiện sinh trưởng thì độ dày có biến đổi khác nhau, nghêu sinh trưởng trong điều kiện tốt hơn thì chiều dày vỏ sẽ lớn hơn. Màu sắc của nghêu khá đa dạng, nếu so sánh với loài nghêu khác cùng chi là nghêu dầu (Meretrix Meretrix) thì nghêu Bến Tre có vỏ màu trắng hơn, vỏ ngoài nghêu Bến Tre thường có màu trắng sữa, đôi lúc xuất hiện cá thể có vỏ màu nâu, bề mặt vỏ có các đường cong gồ lên. Vỏ mặt trong thì có màu trắng, nhẵn, trơn. Hai mặt bên của vỏ có một vệt màu đen kéo hết chiều dài cạnh.

Nghêu Bến Tre đều có cấu tạo vỏ dày, chắc, hai vỏ bằng nhau, gắn vào nhau bằng một bản lề, bản lề lộ ra bên ngoài có dạng hình trụ nằm bắt đầu từ đỉnh vỏ kéo dài về phía cạnh sau một khoảng bằng 1/4 chiều dài của cạnh sau. Khớp bản lề có 3 răng giữa và 2 răng bên. Vỏ chủ yếu được tạo thành từ ba lớp, với thành phần chính là canxi cacbonat. Trong cùng là lớp xà cừ, ở giữa có hình lăng trụ, tán sắc, là thành phần chính cấu tạo nên vỏ, ngoài cùng là lớp sừng, lớp áo thường xuyên bị biến mất do bị bào mòn hoặc thời tiết. Vỏ nghêu có gờ sinh trưởng thô, nổi cao rõ ràng, đồng tâm, song song với nhau uốn cong 4 theo miệng vỏ và thưa dần về phía mặt bụng. Hai mảnh vỏ bằng nhau được gắn với nhau bởi cơ khép vỏ trước và sau. Khi những cơ này dãn ra thì vỏ được mở do sự co dãn của dây chằng. Sự co rút của các cơ khép làm cho vỏ đóng lại. Khi chết thì các cơ này không còn co rút được nữa và dây chằng làm cho vỏ mở. Kích thước lớn nhất của nghêu trắng trưởng thành được thu mẫu với chiều dài 63mm, chiều rộng 28mm, chiều cao 48mm.

Sau thời gian nghiên cứu, đề tài đã thu được những kết quả như sau:

- Những ảnh hưởng do biến đổi khí hậu, cụ thể và sự thay đổi địa hình tại các bãi nuôi và dịch bệnh trên nghêu là các rủi ro lớn nhất đối với nghề nghêu hiện nay. Công tác nghiên cứu bệnh và môi trường nuôi còn chưa theo kịp với đòi hỏi thực tế sản xuất. Cảnh báo môi trường dịch bệnh đã có, song chưa kịp thời, dẫn đến vẫn còn hiện tượng nghêu chết hàng loạt ở nhiều nơi.

- Các hợp tác xã/tổ hợp tác (HTX/THT) hiện nay thả giống chủ yếu là nghêu sọ (500-3.000 con/kg), không thực hiện giai đoạn ương nghêu cám nên chi phí cao và không chủ động mùa vụ. Cần thực hiện các mô hình ương giống nghêu trước khi thả nuôi vùng bãi triều và nhân rộng mô hình ương giống nghêu trước khi thả nuôi vùng bãi triều này qua các tài liệu hướng dẫn, tổ chức đào tạo, tập huấn, trợ giúp kỹ thuật nông dân trong quá trình áp dụng.

Các HTX/THT tại đã được hình thành hoạt động ổn định nhưng cần hỗ trợ đào tạo về năng lực quản lý nâng cao năng lực về quản lý sản xuất kinh doanh và quản lý rủi ro cho các Ban quản lý HTX nhằm nâng cao năng lực và hiệu quả trong quản lý điều hành sản xuất.

- Môi trường vùng nuôi nghêu ngoài bãi triều là môi trường hở phụ thuộc rất nhiều vào điều kiện thời tiết, khí hậu và chế độ thủy văn. Hiện tượng nghêu chết tại các khu vực nuôi nghêu trên bãi triều ở ĐBSCL thường tập trung vào thời điểm mùa khô, nắng nóng kéo dài, nhiệt độ, độ mặn tăng cao. Kết hợp với các tác nhân cơ hội như yếu tố vi sinh như Vibrio sp. gây bệnh hay ký sinh trùng Perkinsus sp khiến hiện tượng nghêu chết dễ xảy ra. Một số yếu tố có liên quan đến hiện tượng nghêu chết ở khu vực nghiên cứu là: nhiệt độ cao, độ mặn cao, mật độ vi khuẩn Vibrio gây bệnh cao… Nhìn chung, các yếu tố tác động lớn đến hiện tượng nghêu chết là các yếu tố về môi trường. Cơ quan quản lý và các cá nhân có liên quan đến nghề nuôi nghêu chú ý đến công tác quan trắc môi trường nhằm giảm thiểu rủi ro từ môi trường ảnh hưởng đến nghề nuôi nghêu.

Có thể tìm đọc toàn văn báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 19988/2021) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.

Đ.T.V (NASATI)