Nghiên cứu xây dựng môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước
Cập nhật vào: Thứ tư - 15/01/2025 12:06
Cỡ chữ
Hoạt động lễ hội truyền thống là nhu cầu quan trọng của cộng đồng các dân tộc và tác động lớn đến đời sống xã hội. Trong những năm gần đây, công tác quản lý và tổ chức lễ hội cơ bản đã thực hiện nghiêm theo các quan điểm, chủ trương, đường lối, quy định của Đảng và Nhà nước. Nhiều lễ hội đã phát huy tốt vai trò chủ thể của người dân, hoạt động lễ hội đã được xã hội hóa rộng rãi nên huy động được nguồn lực lớn từ nhân dân. Tổ chức lễ hội nhằm bảo tồn các phong tục, tập quán truyền thống và hoạt động phúc lợi công cộng.
Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi nền kinh tế sang cơ chế thị trường đã tác động mạnh mẽ đến môi trường văn hóa trong lễ hội. Từ mục đích, nhu cầu, cách thức tổ chức, các hoạt động văn hóa, không gian, thời gian, quy mô, tần suất tổ chức lễ hội đã có sự thay đổi để đáp ứng nhu cầu tham gia lễ hội của nhân dân. Bên cạnh những giá trị văn hóa tốt đẹp trong lễ hội được phát huy thì cũng không ít những vấn đề tiêu cực mới nảy sinh như: cảnh quan môi trường và không gian văn hóa tổ chức lễ hội đang bị ô nhiễm, xâm hại làm ảnh hưởng đến môi trường, không gian tổ chức lễ hội; ý thức thực hiện nếp sống văn minh tại di tích, danh thắng và đặc biệt là khi tham gia lễ hội của một bộ phận người dân vẫn còn hạn chế; những hành vi vi phạm, làm sai lệch hoặc hủy hoại và thất thoát cổ vật, hiện vật ở di tích vẫn còn tồn tại; các hoạt động thương mại, dịch vụ trong lễ hội bị “biến tướng”; những hình thức lễ lạt tốn kém, rườm rà, bất nhã có xu hướng phục hồi.
Hiện nay, các công trình nghiên cứu về lễ hội ở nước ta tương đối phong phú và đa dạng cả về phương diện lý luận đến thực tiễn. Tuy nhiên, công trình nghiên cứu về môi trường văn hóa trong lễ hội còn rất ít. Các nghiên cứu về môi trường văn hóa trong lễ hội chủ yếu là các bài viết đăng trên các tạp chí, trên các trang báo mà chưa có công trình nghiên cứu nào mang tính tổng thể về môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống ở Việt Nam. Vì thế, những vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn về môi trường văn hóa trong lễ hội đang là một “khoảng trống” cần sự quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước và quốc tế.
Xuất phát từ thực tiễn trên, ThS. Ninh Thị Thu Hương cùng nhóm nghiên cứu tại Cục Văn hóa cơ sở thực hiện đề tài “Nghiên cứu xây dựng môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” với mục tiêu nghiên cứu, đề xuất giải pháp xây dựng môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.
Lễ hội truyền thống trước hết là loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian, sản phẩm tinh thần của cộng đồng cư dân phản ánh sự “ứng xử” của con người trong môi trường tự nhiên và xã hội và được hình thành, phát triển trong quá trình lịch sử của dân tộc. Từ hàng ngàn đời, dân tộc Việt Nam có truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ người trồng cây”... Lễ hội truyền thống là sự kiện thể hiện truyền thống quý báu đó của cộng đồng nhằm tôn vinh, tri ân những “hình tượng thiêng”, những người đã có công lao đóng góp với đất nước, cộng đồng được nhân dân tôn thờ. Lễ hội là loại hình sinh hoạt văn hóa đặc biệt có tính tập thể, phản ánh tín ngưỡng và sinh hoạt của cộng đồng cư dân trong lao động sản xuất, đấu tranh chống ngoại xâm, tâm hồn, cốt cách, lịch sử dân tộc. Lễ hội giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần và xã hội của con người.
Bởi vậy, lễ hội truyền thống có mối quan hệ mật thiết với môi trường xung quanh, đặc biệt với chủ thể văn hóa đã sáng tạo ra nó. Môi trường văn hóa trong lễ hội là tổng hòa các loại điều kiện văn hóa tinh thần cũng như các điều kiện vật chất, tồn tại xung quanh con người và tác động tới hoạt động của con người trong quá trình thực hành lễ hội. Nói cách khác, môi trường lễ hội là tấm gương phản chiếu một cách sâu sắc về lịch sử, đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội, tín ngưỡng của cộng đồng… và là một thành tố cấu thành môi trường văn hóa Việt Nam, phong phú và đa dạng.
Trong những năm qua, môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống ở nước ta đã có sự chuyển biến rõ rệt. Không gian, cảnh quan di tích, cơ sở hạ tầng phục vụ tổ chức lễ hội đã được các địa phương quan tâm, đầu tư mở rộng như: hệ thống đường giao thông, bến bãi, khu vực vui chơi giải trí, các công trình phụ trợ tại các di tích được nâng cấp, xây dựng mới… tạo điều kiện thuận lợi cho nhân dân và người hành hương đến chiêm bái, tham dự lễ hội. Các hoạt động văn hóa truyền thống trong lễ hội được cộng đồng gìn giữ và phát huy, đặc biệt là phần nghi lễ được tổ chức trang trọng, theo phong tục truyền thống ở địa phương. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống ngày càng được phát huy, nhiều loại hình diễn xướng dân gian được cộng đồng nghiên cứu, phục dựng tạo điểm nhấn trong lễ hội. Các hoạt động văn hóa, văn nghệ vui chơi giải trí ngày càng đa dạng và phong phú, đã cơ bản đáp ứng được nhu cầu tham gia lễ hội của nhân dân và du khách trong dịp đầu xuân. Ý thức tham gia lễ hội đã có sự chuyển biến tích cực, những tập tục, hình ảnh phản cảm, ứng xử không phù hợp đã giảm so với trước đây. Môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống ngày càng văn minh, lành mạnh đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.
Có thể tìm đọc toàn văn báo cáo kết quả nghiên cứu (mã số 23224/2023) tại Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia.
Đ.T.V (NASATI)