Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và xâm nhập mặn ngày càng nghiêm trọng, việc tiếp cận nguồn nước sạch tại Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) - vựa lúa lớn nhất Việt Nam - đang trở thành thách thức lớn. Hạn mặn khốc liệt, đặc biệt vào mùa khô, khiến hàng ngàn hộ dân thiếu nước sinh hoạt, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống và sức khỏe. Trước thực trạng này, Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam - Hàn Quốc (VKIST) phối hợp với Viện Khoa học và Công nghệ Hàn Quốc (KIST) đã phát triển hệ thống lọc nước nhiễm mặn quy mô nhỏ, mang lại giải pháp bền vững, phù hợp với điều kiện địa phương, mở ra hy vọng đảm bảo nước sạch cho cộng đồng nông thôn ĐBSCL.

Hệ thống lọc nước nhiễm mặn tại trường Trung học Phổ thông Dân tộc nội trú Trung học cơ sở Trần Đề, huyện Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng.

Thực trạng thiếu nước sạch tại ĐBSCL

ĐBSCL, nơi cung cấp hơn 50% sản lượng lúa của cả nước, đang đối mặt với tình trạng thiếu nước sạch nghiêm trọng do biến đổi khí hậu và xâm nhập mặn. Theo báo cáo của Cục Thủy lợi, chỉ khoảng 57% người dân nông thôn tại đây được sử dụng nước sạch đạt quy chuẩn quốc gia. Toàn vùng có 3.928 công trình cấp nước tập trung, nhưng chỉ 62% hoạt động bền vững. Vào mùa khô, nhiều công trình không thể cung cấp đủ nước do nguồn nước mặt bị nhiễm mặn. Mùa khô 2019-2020, khoảng 96.000 hộ dân thiếu nước sinh hoạt, trong đó 20.600 hộ phụ thuộc vào các công trình cấp nước tập trung. Đặc biệt, hạn mặn năm 2020 còn nghiêm trọng hơn năm 2016, với độ mặn 4 phần nghìn xâm nhập sâu đến 100km trên sông Vàm Cỏ, 70km trên sông Hậu và sông Cổ Chiên. Những con số này cho thấy bài toán nước sạch tại ĐBSCL không chỉ cấp bách mà còn đòi hỏi giải pháp lâu dài và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Hệ thống lọc nước nhiễm mặn: Giải pháp từ VKIST và KIST

Để giải quyết vấn đề, VKIST và KIST đã phát triển hệ thống lọc nước nhiễm mặn quy mô nhỏ, phục vụ nhu cầu nước uống cho 500-1.000 người/ngày. Hệ thống đầu tiên được lắp đặt tại Trường Tiểu học Thạnh Hải, huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre vào năm 2021, với công suất 2 m3/ngày. Trước đó, nhiều trường học tại Bến Tre thiếu hệ thống lọc khử mặn, học sinh phải mang nước từ nhà – thường là nước mưa hoặc nước giếng không đảm bảo chất lượng – hoặc trường phải mua nước đóng chai với chi phí cao.

Hệ thống của VKIST và KIST có thiết kế tối ưu, tích hợp bể keo tụ lắng và các cột lọc thô (cát mangan, than hoạt tính, vi lọc) trước khi nước đi qua màng lọc thẩm thấu ngược (RO). Quy trình này loại bỏ hiệu quả các hợp chất hữu cơ chứa sắt, mangan, muối, ion hòa tan và vi sinh vật, đồng thời hạn chế tắc màng RO, tăng tuổi thọ thiết bị và giảm chi phí vận hành. Nước sau xử lý được khử trùng bằng tia UV và lưu trữ trong bể chứa, đảm bảo chất lượng an toàn. Đặc biệt, hệ thống sử dụng năng lượng mặt trời, tận dụng lợi thế bức xạ dồi dào tại Bến Tre (8,5 giờ nắng/ngày), và được lắp trong container, cho phép di chuyển linh hoạt.

Tác động và tiềm năng mở rộng

Hệ thống tại Trường Tiểu học Thạnh Hải đã cung cấp nước sạch cho hơn 500 giáo viên và học sinh, giảm gánh nặng chi phí và đảm bảo chất lượng nước uống. Từ thành công này, VKIST tiếp tục cải tiến và nội địa hóa linh kiện để giảm chi phí. Hệ thống thứ hai được lắp đặt tại Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú Trung học Cơ sở Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng vào tháng 8/2024, phục vụ hơn 300 người. Những mô hình này không chỉ giải quyết nhu cầu cấp bách mà còn là bước tiến hướng tới giải pháp bền vững, thích ứng với điều kiện địa phương.

Chính phủ Việt Nam cũng đang nỗ lực cải thiện tình hình thông qua các chương trình như Mục tiêu Quốc gia về nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn, cùng các chính sách như Quyết định 1978/QĐ-TTg (2021) và Luật Tài nguyên nước (sửa đổi 2023). Nhờ đó, tỷ lệ sử dụng nước hợp vệ sinh tại nông thôn ĐBSCL đạt 92%. Tuy nhiên, để đạt mục tiêu 100% người dân tiếp cận nước sạch đạt chuẩn, cần nhân rộng các mô hình như của VKIST và KIST, kết hợp với hỗ trợ kinh phí và nguồn lực từ chính quyền và các tổ chức xã hội.

Hệ thống lọc nước nhiễm mặn của VKIST và KIST là giải pháp thiết thực, hiệu quả trong bối cảnh biến đổi khí hậu và xâm nhập mặn tại ĐBSCL. Với thiết kế tối ưu, sử dụng năng lượng tái tạo và khả năng nội địa hóa, mô hình không chỉ đáp ứng nhu cầu nước sạch cho cộng đồng mà còn mở ra hướng đi bền vững cho khu vực nông thôn. Để nhân rộng giải pháp này, cần sự chung tay của chính quyền, tổ chức và cộng đồng, hướng tới mục tiêu đảm bảo quyền tiếp cận nước sạch cho mọi người, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống và ứng phó với những thách thức của biến đổi khí hậu.

P.A (tổng hợp)