Mỗi năm, hơn 400 triệu tấn nhựa được sản xuất trên toàn cầu từ các dẫn xuất hóa dầu của nhiên liệu hóa thạch. Chỉ khoảng 9% lượng nhựa này được tái chế, 19% bị đốt, trong khi tới 72% kết thúc tại các bãi rác, môi trường hoặc hệ sinh thái. Theo thời gian, các mảnh nhựa lớn bị phân rã bởi ánh sáng mặt trời, gió và sóng biển thành các mảnh nhỏ hơn gọi là vi nhựa, và cuối cùng là các hạt nhựa nano; có kích thước dưới 1 micromet, nhỏ gấp hàng nghìn lần đầu kim.

Với kích thước siêu nhỏ, nano nhựa mang những đặc tính vật lý và hóa học khác biệt, có khả năng xuyên qua màng tế bào, tích tụ trong mô và gây ra những tác động sinh học chưa được hiểu đầy đủ. Tuy không thể dễ dàng phát hiện hay định lượng, chúng đã được tìm thấy trong đại dương, sông suối, băng Nam Cực, thực phẩm, nước đóng chai và cả nước máy.

Một nghiên cứu nổi bật năm 2024 do Đại học Columbia thực hiện đã sử dụng phương pháp mới gọi là “kính hiển vi tán xạ Raman” để phát hiện nano nhựa trong nước đóng chai. Kết quả cho thấy mỗi lít nước có từ 110.000 đến 370.000 hạt nhựa, trong đó 90% là nano nhựa. Các hạt này chủ yếu đến từ chính chai nhựa PET, nắp chai, và màng lọc dùng trong quá trình lọc thẩm thấu ngược.

Nước máy cũng chứa nano nhựa dù đã qua xử lý. Hệ thống xử lý nước thường loại bỏ hiệu quả vi nhựa kích thước lớn, nhưng không hoàn toàn loại bỏ được các hạt siêu nhỏ. Các vật liệu như màng lọc, ống dẫn và van nước; đặc biệt là các thiết bị cũ làm từ polyethylene, PVC hoặc polypropylene; cũng là nguồn phát sinh nano nhựa do ăn mòn. Ngoài ra, lốp xe và nước thải từ giặt đồ tổng hợp là nguồn chính phát thải nano nhựa ra môi trường, với hàng trăm nghìn tấn sợi nhựa tổng hợp phát sinh hàng năm.

Con người bị phơi nhiễm nano nhựa qua nhiều đường: ăn uống, hít thở và tiếp xúc qua da. Trong chuỗi thực phẩm, nano nhựa tích tụ từ sinh vật phù du, đi vào cá và cuối cùng là con người. Chúng cũng tồn tại trong muối, kẹo cao su, rau quả trồng trong đất ô nhiễm, hay nước uống. Ngoài ra, khí thải từ lốp xe, nhà máy sản xuất nhựa và các sản phẩm chăm sóc cá nhân đều là nguồn phát tán nano nhựa vào không khí và sau đó lắng đọng qua mưa.

Một con đường phơi nhiễm đáng lo ngại là trong y tế. Theo nhà nghiên cứu Naixin Qian, các thủ thuật như truyền dịch hay lọc máu đều sử dụng nhựa dùng một lần, có thể đưa trực tiếp các hạt nhựa vào máu. Mô hình chuột cho thấy các hạt này phân bố khắp cơ thể, đến nhiều cơ quan. Với những bệnh nhân có sức khỏe yếu hoặc miễn dịch suy giảm, ảnh hưởng từ nano nhựa có thể nghiêm trọng hơn.

Những nghiên cứu ban đầu cho thấy nano nhựa có thể gây viêm, phá vỡ hàng rào ruột, ảnh hưởng đến hệ vi sinh, làm tăng nguy cơ bệnh tự miễn, tim mạch, suy giảm trí nhớ và thậm chí cả sa sút trí tuệ. Nano nhự cũng được phát hiện trong não, nhau thai, tinh trùng và sữa mẹ, cho thấy khả năng đi xuyên hàng rào sinh học cao.

Một số giải pháp đang được thử nghiệm để loại bỏ nano nhựa khỏi nước gồm lọc bằng màng vật liệu mới, hấp phụ bằng hạt từ, kỹ thuật điện hóa hay đun sôi nước để gom các hạt nano thành hạt lớn hơn, giúp giảm khả năng thẩm thấu vào tế bào. Tuy nhiên, các giải pháp này vẫn cần nghiên cứu thêm để ứng dụng rộng rãi.

Naixin Qian cho rằng, đã đến lúc xã hội cần một nỗ lực tổng thể từ ngành công nghiệp, cơ quan quản lý, đến các nhà nghiên cứu để kiểm soát, giảm thiểu và tìm kiếm vật liệu thay thế thân thiện hơn với sinh học. Việc nhận diện sớm và hành động sớm có thể giúp con người tránh được những hệ lụy sức khỏe tiềm ẩn trong tương lai.

Đ.T.V (NASTIS), theo https://medicalxpress.com/news/, 2025