Ngành nuôi ong Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn với nhu cầu tiêu thụ sản phẩm tự nhiên tăng cao và tiềm năng xuất khẩu mạnh mẽ. Tuy nhiên, các thách thức về năng suất, chất lượng và truy xuất nguồn gốc đòi hỏi giải pháp bền vững. Công nghệ 4.0, với trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT) và blockchain, mang đến cơ hội chuyển đổi từ nuôi ong truyền thống sang hiện đại, minh bạch, đáp ứng tiêu chuẩn hội nhập quốc tế. Bài viết phân tích vai trò của công nghệ số trong phát triển ngành ong, những thành tựu đạt được và các rào cản cần khắc phục để đảm bảo phát triển bền vững.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Hồng Thái, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Ong và Nuôi ong Nhiệt đới hướng dẫn trong phòng thí nghiệm. Ảnh: Học viện Nông nghiệp Việt Nam.

Tiềm năng và thách thức

Việt Nam có 1,5 triệu đàn ong, hơn 34.000 hộ nuôi, sản lượng mật ong 50.000–60.000 tấn/năm, chủ yếu phục vụ xuất khẩu. Điều kiện tự nhiên thuận lợi với khí hậu nhiệt đới và các vùng rừng, đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên tạo môi trường lý tưởng cho ong phát triển. Nhu cầu tiêu thụ mật ong tăng nhờ xu hướng sử dụng sản phẩm hữu cơ. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu, dịch bệnh và sự suy giảm diện tích rừng gây thiếu nguồn thức ăn, làm giảm năng suất. Phương pháp nuôi ong truyền thống, dựa vào kinh nghiệm cá nhân, hạn chế khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Việc áp dụng công nghệ hiện đại trở thành giải pháp cấp thiết để nâng cao chất lượng và minh bạch hóa quy trình sản xuất, đáp ứng yêu cầu xuất khẩu và tiêu dùng trong nước.

Ứng dụng công nghệ 4.0 trong nuôi ong

Trung tâm Nghiên cứu Ong và Nuôi ong Nhiệt đới (Học viện Nông nghiệp Việt Nam) dẫn đầu trong việc ứng dụng công nghệ 4.0. Các cảm biến IoT đo nhiệt độ, độ ẩm, âm thanh và trọng lượng thùng ong, kết hợp ứng dụng di động, giúp giám sát đàn ong hiệu quả. AI phân tích dữ liệu để dự đoán sức khỏe đàn ong, phát hiện sớm vấn đề. Công nghệ blockchain đảm bảo truy xuất nguồn gốc minh bạch, cho phép người tiêu dùng quét mã QR để biết thông tin về nguồn hoa và quy trình sản xuất. Thử nghiệm tại Tây Nguyên cho thấy công nghệ giúp tăng năng suất, giảm chi phí. Đề tài nghiên cứu do Phó Giáo sư Phạm Hồng Thái chủ nhiệm, được chứng nhận vào tháng 3/2025, khẳng định hiệu quả của các giải pháp này trong quản lý sản xuất mật ong.

Thành tựu nổi bật và chuyển giao công nghệ

Trung tâm đã đạt nhiều thành công, như thụ tinh nhân tạo ong chúa để tạo giống có năng suất cao, thích nghi với biến đổi khí hậu. Phương pháp nuôi ong bằng thùng kế tăng độ tinh khiết của mật, được chuyển giao tại Nghệ An, Sơn La và rừng tràm Trà Sư (An Giang), mang lại năng suất vượt trội. Trung tâm cũng hợp tác với Cao Bằng để phát triển mô hình du lịch cộng đồng, bảo tồn ong đá lấy sáp phục vụ trải nghiệm. Các ứng dụng công nghệ 4.0 không chỉ nâng cao giá trị kinh tế mà còn xây dựng thương hiệu mật ong Việt Nam trên thị trường quốc tế. Việc tập huấn kỹ thuật và liên kết với doanh nghiệp giúp nông dân tiếp cận công nghệ, mở rộng đầu ra cho sản phẩm mật ong.

Rào cản trong chuyển đổi số ngành ong

Dù đạt nhiều thành tựu, ngành ong đối mặt với thách thức về vốn và nhận thức. Hộ nuôi ong quy mô nhỏ thiếu kinh phí đầu tư công nghệ, trong khi nhân lực kỹ thuật cao còn hạn chế. Khảo sát cho thấy hơn 65% hộ ở miền Bắc và 62% ở miền Nam không biết đến ứng dụng quản lý ong, 80% chưa nghe về AI, 92% không biết blockchain. Phương pháp nuôi truyền thống vẫn chiếm ưu thế, khiến việc áp dụng công nghệ mới gặp khó khăn. Sự liên kết giữa nông dân, viện nghiên cứu và doanh nghiệp còn lỏng lẻo, trong khi các chương trình hỗ trợ chưa đồng bộ. Để vượt qua, cần tăng cường tập huấn, hỗ trợ vốn và xây dựng các vùng nuôi ong tập trung gắn với chuyển giao công nghệ.

Công nghệ số là chìa khóa để ngành ong Việt Nam nâng cao năng suất, chất lượng và khả năng cạnh tranh toàn cầu. Thành tựu từ Trung tâm Nghiên cứu Ong cho thấy tiềm năng của công nghệ 4.0 trong việc minh bạch hóa chuỗi cung ứng và hiện đại hóa sản xuất. Tuy nhiên, để phát triển bền vững, cần khắc phục các rào cản về vốn, nhận thức và liên kết. Với sự hỗ trợ từ chương trình khuyến nông và chính sách nông thôn mới, ngành ong có thể xây dựng thương hiệu mạnh, đáp ứng nhu cầu trong nước và xuất khẩu, góp phần bảo vệ an ninh lương thực.

T.V (tổng hợp)