Cuộn Sách Biển Chết (Dead Sea Scrolls), một trong những phát hiện khảo cổ học quan trọng nhất thế kỷ 20, từ lâu đã là nguồn cảm hứng cho các nhà nghiên cứu tìm hiểu về lịch sử Do Thái giáo và Cơ Đốc giáo sơ khai. Một nghiên cứu đột phá, được công bố trên tạp chí PLOS ONE vào ngày 4 tháng 6 năm 2025, đã làm rung chuyển giới khảo cổ học khi kết hợp trí tuệ nhân tạo (AI) với các phương pháp truyền thống để định tuổi các bản thảo này, cho thấy nhiều cuộn sách có thể cổ hơn hàng chục đến hàng trăm năm so với ước tính trước đây. Dẫn đầu bởi Giáo sư Mladen Popović từ Đại học Groningen, Hà Lan, nghiên cứu sử dụng mô hình AI có tên “Enoch” để phân tích chữ viết, kết hợp với định tuổi carbon phóng xạ (C-14), mở ra một kỷ nguyên mới trong nghiên cứu cổ vật. Bài viết này phân tích phương pháp mới, ý nghĩa của nó đối với lịch sử cổ đại, và tiềm năng của AI trong khảo cổ học, dựa trên các nguồn thông tin quốc tế.

Phương pháp Enoch: kết hợp AI và định tuổi carbon

Cuộn Sách Biển Chết, được phát hiện từ năm 1946 đến 1956 trong các hang động Qumran ở Bờ Tây, bao gồm khoảng 1.000 bản thảo, chủ yếu bằng tiếng Hebrew và Aramaic, chứa các văn bản Kinh Thánh cổ nhất được biết đến. Trước đây, việc định tuổi các bản thảo chủ yếu dựa trên phân tích chữ viết (paleography), một phương pháp phụ thuộc vào việc so sánh các phong cách viết tay nhưng thường thiếu độ chính xác do không có mốc thời gian cụ thể. Nghiên cứu mới, được tài trợ bởi dự án “Những Bàn Tay Viết Kinh Thánh” của Hội đồng Nghiên cứu Châu Âu, đã khắc phục hạn chế này bằng cách tích hợp định tuổi C-14 và AI.

Nhóm nghiên cứu, phối hợp với Cơ quan Cổ vật Israel (IAA), đã tiến hành định tuổi C-14 trên 30 mẫu bản thảo da thuộc, sử dụng kỹ thuật xử lý hóa học tiên tiến để loại bỏ tạp chất như dầu thầu dầu, từng được áp dụng vào những năm 1950 để tăng độ đọc của bản thảo nhưng gây sai lệch kết quả. Theo Giáo sư Elisabetta Boaretto từ Viện Weizmann, việc loại bỏ tạp chất là yếu tố then chốt để đảm bảo độ chính xác của C-14, một quá trình chưa từng được thực hiện triệt để trước đây.

Sau khi xác định niên đại của 24 mẫu, nhóm nghiên cứu số hóa các ký tự Hebrew và Aramaic bằng hình ảnh độ phân giải cao, sau đó đưa vào mô hình AI Enoch. Được đặt theo tên nhân vật Enoch trong Kinh Thánh, mô hình này sử dụng mạng nơ-ron sâu BiNet để phân tích các đặc điểm hình học của nét mực, như độ cong và hình dạng ký tự. Enoch được huấn luyện trên 62 hình ảnh từ 24 bản thảo đã định tuổi, đạt độ chính xác 85% khi dự đoán niên đại của 13 hình ảnh kiểm tra. Khi áp dụng cho 135 bản thảo chưa định tuổi, Enoch đạt tỷ lệ “thực tế” 79%, theo đánh giá của các chuyên gia paleography, mở ra khả năng định tuổi không phá hủy.

Kết quả đột phá: bản thảo cổ hơn dự kiến

Nghiên cứu cho thấy nhiều bản thảo có thể cổ hơn từ 50 đến 150 năm so với ước tính trước đây, đẩy niên đại của một số văn bản về thế kỷ 4 hoặc 3 trước Công nguyên (BCE). Đặc biệt, hai bản thảo - 4QDanielc (4Q114) và 4QQoheleta (4Q109), chứa các đoạn từ Sách Daniel và Sách Giảng Viên - được Enoch định tuổi vào khoảng 230-160 BCE và 300-240 BCE, gần sát thời điểm các tác giả vô danh của chúng được cho là đã sáng tác. Theo Giáo sư Popović, đây là “bằng chứng hữu hình đầu tiên” cho thấy các văn bản này có thể được viết gần thời điểm sáng tác, làm thay đổi cách chúng ta hiểu về quá trình biên soạn Kinh Thánh.

Kết quả cũng thách thức phân loại truyền thống về các phong cách chữ viết Hasmonean (150-50 BCE) và Herodian (37-4 BCE). Enoch chỉ ra rằng phong cách Herodian đã xuất hiện từ cuối thế kỷ 2 BCE, sớm hơn nhiều so với thời Herod, và phong cách Hasmonean thậm chí có thể bắt đầu từ cuối thế kỷ 3 BCE. Điều này cho thấy các phong cách chữ viết này tồn tại đồng thời lâu hơn dự kiến, đặt các bản thảo vào bối cảnh văn hóa và chính trị khác, như trước cuộc nổi dậy Maccabean (167-160 BCE). Giáo sư Eibert Tigchelaar từ Đại học Leuven nhấn mạnh rằng sự chênh lệch vài thập kỷ có thể thay đổi hoàn toàn cách chúng ta hiểu về các sự kiện lịch sử liên quan.

Những phát hiện này không chỉ làm sáng tỏ niên đại của Cuộn Sách Biển Chết mà còn đặt ra câu hỏi về nguồn gốc và sự lan truyền của các văn bản Kinh Thánh. Theo The Jerusalem Post, việc một số bản thảo có niên đại sớm hơn cộng đồng Qumran, nơi được cho là đã sản xuất phần lớn các cuộn sách, gợi ý rằng chúng có thể được viết bởi các nhóm khác ngoài tông phái Essenes. Điều này mở ra các giả thuyết mới về sự đa dạng của các cộng đồng Do Thái trong thời kỳ Đền Thờ Thứ Hai (516 BCE-70 CE).

Joe Uziel, lãnh đạo Đơn vị Cuộn Sách của IAA, cho rằng nghiên cứu này đánh dấu một bước tiến trong việc sử dụng AI để hiểu xã hội cổ đại, đặc biệt là trong giai đoạn Do Thái giáo phát triển mạnh mẽ và Cơ Đốc giáo sơ khai hình thành. Việc định tuổi sớm hơn cũng cho thấy sự gia tăng trình độ đọc viết trước thời Hasmonean, thách thức giả thuyết rằng cuộc nổi dậy Maccabean là động lực chính cho văn hóa viết lách.

Thách thức và tiềm năng của ai trong khảo cổ học

Mặc dù Enoch mang lại những kết quả ấn tượng, không phải tất cả các chuyên gia đều hoàn toàn thuyết phục. Christopher Rollston, giáo sư tại Đại học George Washington, cho rằng paleography dựa trên AI không thể thay thế hoàn toàn chuyên môn con người, vì chữ viết tay mang tính cá nhân cao và phụ thuộc vào bối cảnh. Ông cảnh báo rằng Enoch chỉ nên là một trong nhiều công cụ, đặc biệt khi 21% dự đoán của nó bị coi là “không thực tế”.

Ngoài ra, việc định tuổi C-14 vẫn gặp thách thức do tình trạng bảo quản khác nhau của các bản thảo qua hơn 2.000 năm. Theo Live Science, các yếu tố như độ ẩm và ô nhiễm hóa học có thể ảnh hưởng đến mẫu vật, đòi hỏi các kỹ thuật xử lý mẫu tiên tiến hơn. Tuy nhiên, Enoch khắc phục hạn chế của C-14 bằng cách không yêu cầu lấy mẫu phá hủy, một lợi thế lớn khi làm việc với các hiện vật quý hiếm.

Nhóm nghiên cứu dự định mở rộng Enoch để phân tích các bộ sưu tập bản thảo khác, như giấy cói Elephantine Aramaic hoặc mã cổ châu Âu thời Trung Cổ. Theo CNN, việc phát hành mã nguồn mở của Enoch sẽ cho phép các học giả toàn cầu sử dụng công cụ này, thúc đẩy nghiên cứu liên ngành trong khảo cổ học và lịch sử cổ đại.

Nghiên cứu này là một phần của dự án dài hạn “Những bàn tay viết Kinh thánh”, đã sử dụng AI để phân tích chữ viết tay và xác định các thư ký khác nhau trong Cuộn Sách Biển Chết. Một nghiên cứu năm 2021 của nhóm Popović đã xác nhận rằng Cuộn Isaiah Lớn được viết bởi hai thư ký, minh chứng cho tiềm năng của AI trong việc làm sáng tỏ các chi tiết lịch sử. Với Enoch, nhóm nghiên cứu không chỉ giải quyết vấn đề định tuổi mà còn tạo ra một công cụ có thể áp dụng cho các văn bản cổ khác, từ Hy Lạp đến La Mã.

Nghiên cứu đột phá từ Đại học Groningen và IAA đã cách mạng hóa việc định tuổi Cuộn Sách Biển Chết, cho thấy nhiều bản thảo cổ hơn hàng chục đến hàng trăm năm so với giả định trước đây. Bằng cách kết hợp định tuổi C-14 với mô hình AI Enoch, các nhà nghiên cứu không chỉ làm sáng tỏ lịch sử của các văn bản Kinh Thánh mà còn đặt nền móng cho việc ứng dụng AI trong khảo cổ học. Những phát hiện này thách thức các giả thuyết về sự hình thành của Do Thái giáo và Cơ Đốc giáo sơ khai, đồng thời mở ra các hướng nghiên cứu mới về văn hóa cổ đại. Khi Enoch được phát hành mã nguồn mở, nó hứa hẹn sẽ trở thành công cụ quan trọng cho các học giả toàn cầu, giúp khám phá những bí ẩn của quá khứ với độ chính xác chưa từng có.

A.T (NASTIS), theo The Guardian và Live Science, 5/2025