Cây lúa (Oryza sativa) là cây lương thực thiết yếu đối với phần lớn dân số toàn cầu chiếm 30% sản lượng ngũ cốc trên thế giới (Shrestha & ctv., 2007), đặc biệt là ở châu Á. Tại Việt Nam, đến năm 2022 thì khối lượng xuất khẩu gạo đạt 7,11 triệu tấn và đạt 3,45 tỷ USD. Tuy nhiên, tuyến trùng ký sinh thực vật đóng một vai trò quan trọng, tạo ra những hạn chế lớn trong sản xuất cây trồng thành công và gây thiệt hại năng suất lúa lên đến 90% và các loài gây hại trên lúa bao gồm Ditylenchus angustus, Aphelenchoides besseyi, Hirschmanniella spp., Heterodera oryzicola và Meloidogyne graminicola. Các loài tuyến trùng gặp phải chủ yếu phụ thuộc vào hệ thống canh tác lúa như loài Hirschmanniella oryzae thích nghi với điều kiện ngập nước, trong khi tuyến trùng sưng rễ Meloidogyne spp. (RKN) phổ biến ở các cánh đồng lúa cạn và được tưới tiêu (Fortuner & Merny, 1979). Cây lúa khi bị tấn công bởi M. graminicola có biểu hiện còi cọc và vàng lá do các vết phồng hoặc sưng đặc trưng ở đầu rễ, cuối cùng dẫn đến giảm sinh trưởng và năng suất nghiêm trọng. Trong khi đó, cây lúa bị nhiễm Hirschmanniella có biểu hiện còi cọc và giảm khả năng đẻ nhánh tới 60% dẫn đến thiệt hại 25% năng suất.

Tại Việt Nam, nhiều báo cáo đã ghi nhận sự hiện diện của các loài tuyến trùng ký sinh trên cây lúa, trong điều kiện ngập nước sâu, các loài như Hirschmanniella mucronata, H. oryzae, Meloidogyne graminicola, và Tylenchorhynchus annulatus trở nên phổ biến hơn. Đặc biệt, các yếu tố như lựa chọn luân canh không hợp lý, việc sử dụng giống lúa nhạy cảm và phương pháp gieo sạ trực tiếp đã làm gia tăng mức độ gây hại của tuyến trùng trên các cánh đồng khảo sát, đặc biệt sự kết hợp giữa thay đổi điều kiện khí hậu và môi trường, cường độ sản xuất lúa cao với ba vụ mỗi năm ở một số khu vực, cùng với sự đa dạng giống lúa mà nông dân Việt Nam sử dụng, có thể tạo ra điều kiện thuận lợi cho sự hiện diện và phát triển tính đa dạng di truyền cao. Ví dụ điển hình là việc độc canh kéo dài đã dẫn đến sự gia tăng tích lũy mật độ tuyến trùng, với mật độ quần thể của Hirschmanniella spp. trong các cánh đồng lúa hai vụ cao gấp đôi so với các cánh đồng lúa một vụ. Mặt khác, các nghiên cứu về thành phần tuyến trùng ký sinh thực vật trên cây lúa ở đồng bằng sông Cửu Long trong thời gian gần đây ít được thực hiện, dẫn đến thiếu hụt cơ sở dữ liệu khoa học cần thiết để hỗ trợ các mục tiêu phòng trừ tuyến trùng một cách hiệu quả. Đặc biệt là tỉnh Sóc Trăng nơi canh tác của nhiều giống lúa ngon và nổi tiếng thế giới như Đài Thơm 8, ST24, ST25... thì sự gây hại của tuyến trùng càng quan trọng hơn do sự tấn công của chúng ảnh hưởng đến năng suất của cây lúa cao sản càng rõ rệt, đặc biệt là gia tăng thâm canh lúa.

Từ những vấn đề trên, bà Ngô Nguyễn Minh Thư và cộng sự tại Trường Nông Nghiệp, Đại Học Cần Thơ đã thực hiện đề tài: “Nghiên cứu Định danh thành phần tuyến trùng ký sinh thực vật hiện diện tại rễ và vùng đất quanh rễ cây lúa (Oryza sativa) tại tỉnh Sóc Trăng” đề xác định các giống/loài tuyến trùng ký sinh quan trọng trên cây lúa làm cơ sở khoa học trong xây dựng biện pháp phòng trừ.

Kết quả nghiên cứu đã định danh được 4 giống tuyến trùng hiện diện trong rễ và vùng đất quanh rễ lúa thuộc 4 họ (Pratylenchidae, Meloidogynidae, Telotylenchidae và Tylenchidae), bao gồm các giống Hirschmanniella, Meloidogyne, Tylenchorhynchus và Tylenchus.

Đặc biệt, giống Hirschmanniella hiện diện rất phổ biến (100%) với mật độ cao trong cả mẫu đất (262±66 cá thể/250 g) và mẫu rễ (516±73 cá thể/5 g) trong nền đất lúa ngập nước tại tỉnh Sóc Trăng. Điều này cho thấy cần có biện pháp theo dõi và xây dựng biện pháp phòng trừ cần thiết nhằm ngăn ngừa mật số của chúng gia tăng quá mức.

Định danh bằng đặc điểm hình thái học và chỉ số hình thái lượng đã xác định được 7 loài bao gồm: Meloidogyne graminicola, Hirschmanniella diversa, H. mucronata, H. oryzae, Tylenchorhynchus leviterminalis, T. nudus và Tylenchus spp. Qua đó, cho thấy thành phần tuyến trùng trên lúa tại tỉnh Sóc Trăng có sự kém đa dạng.

Kết quả này là cơ sở khoa học để xây dựng các biện pháp phòng trừ tuyến trùng ký sinh trên lúa trong các nghiên cứu tiếp theo.

P.T.T (NASTIS)