Các nhà nghiên cứu từ Trường Đại học Oxford, University College London và các đối tác tại Đức, Pháp, Hà Lan đã phân tích dữ liệu từ nghiên cứu Whitehall II và kết luận rằng những người có chế độ ăn uống lành mạnh và vóc dáng cân đối ở độ tuổi trung niên có kết nối não bộ và khả năng nhận thức tốt hơn hơn khi về già.

Những thay đổi thói quen ăn uống trên toàn cầu đã dẫn đến sự gia tăng các vấn đề sức khở như béo phì, bệnh tim mạch và tiểu đường, kéo theo làm tăng nguy cơ mắc chứng mất trí nhớ. Phần lớn các nghiên cứu chỉ tập trung vào từng chất dinh dưỡng riêng lẻ và ít nghiên cứu xem xét tác động lâu dài của toàn bộ chế độ ăn uống và sự phân bổ mỡ trong cơ thể. Nhiều nghiên cứu trước đây cho rằng tuổi trung niên là thời điểm quan trọng để can thiệp bảo vệ sức khỏe nhận thức, tuy nhiên, vẫn còn thiếu bằng chứng dài hạn về ảnh hưởng của chế độ ăn đến kết nối não bộ.

Nghiên cứu “Association of Diet and Waist-to-Hip Ratio With Brain Connectivity and Memory in Aging”, được công bố trên JAMA Network Open, đã sử dụng dữ liệu từ hai nghiên cứu lớn là Nghiên cứu Whitehall II tại Đại học Luân đôn và Nghiên cứu phụ về hình ảnh Whitehall II tại Đại học Oxford. Các nhà khoa học đã tiến hành phân tích theo dõi dài hạn để xem liệu sự thay đổi trong chất lượng chế độ ăn uống và tỷ lệ vòng eo-hông có liên quan đến sự thay đổi trong kết nối của hồi hải mã và chức năng nhận thức khi con người già đi hay không.

Nhóm nghiên cứu đã thực hiện phân tích chất lượng chế độ ăn uống của 512 người tham gia và tỷ lệ vòng trên hông của 664 người tham gia. Những người này được tuyển chọn từ Nghiên cứu hình ảnh Whitehall II, một phần nhỏ trong dự án lớn hơn là Nghiên cứu Whitehall II, theo dõi sức khỏe của hơn 10.000 công chức Anh từ năm 1985. Các dữ liệu được thu thập trong giai đoạn 2012-2016, và các đánh giá hình ảnh não bộ và nhận thức được thực hiện khi người tham gia đạt độ tuổi trung bình 70.

Các nhà nghiên cứu đã sử dụng Chỉ số ăn uống lành mạnh thay thế–2010 (AHEI-2010) để đánh giá chất lượng chế độ ăn, một công cụ định lượng tổng lượng thực phẩm tiêu thụ thông qua hệ thống tính điểm. Đồng thời, đo tỷ lệ eo-hông tại 5 thời điểm khác nhau trong suốt 21 năm.

Để hiểu rõ hơn về các tác động của những yếu tố này lên não bộ, kết nối cấu trúc và chức năng não được phân tích bằng hình ảnh tensor khuếch tán (DTI) và chụp cộng hưởng từ chức năng ở trạng thái nghỉ (fMRI). Cuối cùng, khả năng nhận thức được đo lường thông qua các bài kiểm tra chuyên biệt về trí nhớ làm việc, chức năng điều hành và khả năng ngôn ngữ lưu loát, từ đó cung cấp một cái nhìn toàn diện về sự tương quan giữa các yếu tố.

Người có chế độ ăn uống tốt (điểm AHEI-2010 cao) có sự kết nối mạnh mẽ hơn giữa hồi hải mã (trung tâm trí nhớ) với thùy chẩm (xử lý hình ảnh) và tiểu não (điều phối vận động). Chế độ ăn uống lành mạnh cũng liên quan đến tính toàn vẹn tốt hơn của chất trắng trong não. Điều này được thể hiện qua tính dị hướng phân đoạn cao hơn và độ khuếch tán trung bình thấp hơn trong các lần quét não.

Người có chế độ ăn uống lành mạnh hơn ở tuổi trung niên có trí nhớ làm việc, chức năng điều hành và khả năng nhận thức tổng thể tốt hơn. Sự cải thiện về trí nhớ làm việc và chức năng điều hành một phần là do chế độ ăn uống, một phần do cấu trúc chất trắng não tốt hơn.

Tỷ lệ vòng eo trên vòng hông cao (vòng eo lớn hơn so với vòng hông) ở người trung niên có liên quan đến việc chất trắng trong não bộ bị tổn thương hoặc hoạt động kém hiệu quả. Điều này có thể dẫn đến suy giảm trí nhớ và các chức năng điều hành của não.

Tỷ lệ eo-hông cao hơn được ghi nhận có sự tương quan với sự thay đổi về độ khuếch tán trung bình, độ khuếch tán hướng tâm tại các đường dẫn chất trắng trong não, điều này liên quan tới trí nhớ và chức năng nhận thức của não bộ. Sự suy giảm độ dị hướng phân đoạn tại các vùng não này có thể làm giảm hiệu suất nhận thức. Các phân tích trung gian cho thấy rằng mối quan hệ giữa tỷ lệ vòng eo trên hông và suy giảm nhận thức có thể một phần là do những thay đổi trong kết nối chất trắng của não.

Các phát hiện cho thấy chất lượng chế độ ăn uống và tình trạng béo phì vùng bụng ở tuổi trung niên có thể dự đoán sự kết nối của não bộ và chức năng nhận thức trong giai đoạn sau của cuộc đời.

Trong bài bình luận chuyên gia với tiêu đề "Midlife Dietary Quality and Body Composition Relevance for Brain Connectivity and Cognitive Performance in Later Life", được công bố trên JAMA Network Open cùng với nghiên cứu, tiến sĩ Sharmili Edwin Thanarajah từ Đại học Goethe Frankfurt đã đặt những phát hiện này trong bối cảnh thách thức sức khỏe cộng đồng rộng lớn hơn về phòng ngừa chứng mất trí.

Những vấn đề sức khỏe cộng đồng do béo phì và chế độ ăn uống kém không thể chỉ giải quyết bằng các lựa chọn cá nhân mà cần có những can thiệp mang tính hệ thống. Thanarajah nhấn mạnh rằng tỷ lệ béo phì toàn cầu ngày càng gia tăng, với khoảng 43% người trưởng thành và 20% trẻ em thừa cân, đang cản trở việc triển khai các chiến lược hiệu quả nhằm bảo vệ sức khỏe nhận thức. Nếu môi trường thực phẩm tiếp tục khuyến khích chế độ ăn giàu năng lượng nhưng nghèo dinh dưỡng, các chiến lược chỉ tập trung vào trách nhiệm cá nhân có thể không đủ để giải quyết vấn đề.

Một hạn chế đáng chú ý trong nghiên cứu là sự khác biệt giới tính trong hành vi ăn uống và quá trình trao đổi chất. Trong nghiên cứu này, chỉ 20% số người tham gia là nữ, làm dấy lên câu hỏi liệu mối liên hệ giữa chế độ ăn uống và sức khỏe não bộ quan sát được có áp dụng đồng đều cho cả hai giới hay không. Những khác biệt về phân bố mỡ trong cơ thể, tác động của hormone lên trao đổi chất, cũng như sự khác biệt tiềm tàng trong quá trình lão hóa não giữa nam và nữ là những yếu tố cần được nghiên cứu thêm.

Thanarajah cũng lưu ý rằng mức tiêu thụ rượu cao có liên quan đến chất lượng chế độ ăn kém trong nhóm nghiên cứu. Tuy nhiên, vai trò của rượu như một yếu tố độc lập trong quá trình lão hóa não vẫn chưa thể xác định rõ ràng. Rượu có thể ảnh hưởng đến tính toàn vẹn của chất trắng, sức khỏe mạch máu và mức độ viêm nhiễm, từ đó làm phức tạp việc đánh giá tác động của chế độ ăn đối với nhận thức. Do đó, các nghiên cứu trong tương lai có thể cần những đánh giá chi tiết hơn về mối quan hệ giữa thói quen tiêu thụ rượu, chế độ ăn và chức năng não bộ.

Các nghiên cứu theo chiều dọc như nghiên cứu này cho thấy rằng việc cải thiện chế độ ăn uống ở giai đoạn trung niên có thể mang lại lợi ích cho cấu trúc và chức năng não bộ trong nhiều thập kỷ sau. Tuy nhiên, việc chứng minh mối quan hệ nhân quả vẫn là một thách thức. Thanarajah nhấn mạnh rằng cần có những nghiên cứu can thiệp tập trung vào chế độ ăn uống và béo phì trong độ tuổi trung niên để xác định liệu việc điều chỉnh các yếu tố này có thể tác động trực tiếp đến tiến trình lão hóa não hay không.

P.T.T (NASTIS), theo https://medicalxpress.com/, 3/2025